Boshlang’ich sinf grammatika, imlo va nutq o’stirish darslarida ko’rgazmali qurollardan foydalanish

3. Yordamchimehnatta’limimaktabidagrammatikmashqlarvaularningturlari, uyushtirilishi.

Yordamchimaktabdaonatilio‘qitishmetodikasidaolimlardanGnezdilov M. F. , Smirnova Z. N. , Aksyonova A. K. , Voronkova V. V. , Ko‘do‘kbayevaS. , Kolevatova L. I., Raxmanova V. S. vaboshqalarfikrichagrammatikavaorfografiyagao‘rgatishsamaralibo‘lishibolaninganalizvasintezqilishkobiliyatinirivojlantirishbilanchambarchasbog‘likdir.

Bu ishlarniularikkiboskichbo‘yichatashkilkilishnitavsiyaetadilar: 1. tayyorgarlik; 2. almashtirilayotgantovushlarnieshitishyo‘libilanvatalaffuzjixatdanfarklash.
Birinchiboskichdaog‘zakinutqnio‘stirish, almashtirilayotganxarbirtovushningtalaffuzinianiqlashvaunieshitishyo‘libilanajratish, idroketish, tovushlarketma-ketliginianiklashgao‘rgatiladi. Bu boskichdaolibboriladiganishlarkuyidagilardir:
-ko‘rish, eshitish, taktil (sezishyo‘libilan) idrokinirivojlantirish, talaffuzetishyo‘libilanso‘znibo‘g‘inlarga, tovushlargaajratish; so‘zichidatovushlaro‘rninianiqlash, so‘zdagitovushlarningketma-ketliginianiklash.
Ikkinchiboskichdaalmashtirilayotgantovushlarningtalaffuzkilinishianiklanadivaeshitishjixatdano‘xshashtovush, bo‘g‘in, so‘fzlarnikiyoslashishlariolibboriladi. (unli, undosh, jarangli, jarangsiz) Bu boskichningasosiymaksadi - tovushlarnibir-biridanfarklashdir.
Grammatik tahlil-tarkibusuliyozuvdarsiningxarbirbosqichidaishlatiladi. Fonetik, morfologik, sintaktiktahlilketidanyozish, yozilganmatnnitahliletish, nuqtalaro‘rnigakeraklixarflarniyozish, so‘zlarnibirbiridanajratish, buyumnomi, harakati, belgisinibildiradiganso‘zlarniguruxlargajamlash, gap tuzishvashukabidasturbo‘yichaolibboriladiganishlaro‘quvchilarningnafaqatanaliz-sintezqilishmalakalarini, balkikuzatuvchangligi, diqqati, tafakkuri, idrokivaboshqapsixikjarayonlarningrivojlanishinita’minlaydi, o‘quvchilarningbilishfaoliyatidagikamchiliklarinikorreksiyalashimkoniniberadi.
Yordamchimehnatta’limimaktabidaonatilivayoquvdarslaridagrammatiktahlilusulimuhimahamiyatgaegabo‘lganvaengko‘pishlatiladiganusullardanbiridir. Grammatik tahlilorqalio‘quvchilarninggrammatikavaimlodanolgannazariybilimlarininutqiyamaliyotgatatbiqetishko‘nikmalarishakllanadi.
Amaliyotshuniko‘rsatadiki, aqlizaifbolalarnazariybilimgaegabo‘laturib, qoidalarni yod olib, biroqulargaamalqilmasligimumkin. Bundaykamchiliknazariyaningamaliyotdanажралибqolishinatijasidavujudgakeladi. Aqlizaifbolalaregallabolganbilimlarinimustaqilravishdaamaliyotgatadbiq eta olmaydilar. Grammatik qoidadan mashqka o‘tish – grammatik nazariyani grammatik amaliyot bilan bog‘lash demakdir. Grammatik tahlil усули xarakteriga ko‘ra analitik mashq bo‘lib, o‘tilganlarni qaytarish va mustahkamlash, grammatika va imlodan o‘quvchilar bilimini nazorat etish va baholash maqsadida o‘tkaziladi.
Yordamchi maktabda mazmuniga ko‘ra grammatik tahlilning to‘rt xili qo‘llanadi: fonetik, morfologik, sintaktik va aralash. Fonetik tahlilda so‘z ichidagi bo‘g‘in, tovush va xarflar ajratiladi, ularning turlari (unli, undosh, jarangli, jarangsiz) aniqlanadi. Ushbu turdagi tahlilda tovush artikulatsiyasi, qanday talaffuz etilishi va yozuvdagi uning belgisi - harf shakliga ham alohida e’tibor beriladi.
Morfologik tahlil ikki yo‘nalishda o‘tkaziladi: so‘z tuzilishi va so‘z turkumlariga ko‘ra. So‘z tuzilishi tahlilida o‘zak, so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar, o‘zakdosh so‘zlar farqlanadi. So‘z turkumlariga ko‘ra tahlilda o‘quvchilar so‘zga svol berib, qaysi so‘z turkumi ekanligini aniqlaydilar, ma’nosi(nimani bildirishi)ni, ayrim grammatik belgilarini aytib o‘tadilar. Masalan paxtakor so‘zi kim? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, so‘z turkumlaridan otga kirishi, birlikda kelishi aniqlanadi. Ot so‘z turkumini таҳлил etishda avval so‘roq beriladi, narsa номини bildirishini, bosh kelishik shaklida ekanligi, birlik yoki ko‘plikda kelishi tahlil etiladi. Agar egalik qo‘shimchasi bo‘lsa shaxsi aniqlanadi.
Grammatik tahlil xajmiga ko‘ra to‘liq yoki qisman bo‘lishi mumkin. To‘liq tahlilda nafaqat o‘rganilayotgan grammatik hodisa, balki ilgari o‘rganilganlari ham tahlil etiladi. Masalan, yordamchi maktabning oltinchi sinfida «o‘qidim», so‘zini tahlil etganda, so‘roq berish bilan fe’l ekanligi, uning bosh shakli (o‘qi), bo‘lishli yoki bo‘lishsizligi (bo‘lishli), shaxsi (1 shaxs), soni (birlik), zamoni (o‘tgan zamon) aytiladi.
To‘liq bo‘lmagan, qisman tahlilda esa faqat o‘rganilayotgan grammatik hodisagina tekshiriladi.
Shakliga ko‘ra grammatik tahlil og‘zaki, shartli belgilar bilan, yozmalarga bo‘linadi.
Boshlang‘ich sinflarda ko‘proq shartli belgilar yordamida og‘zaki tahlil o‘tkaziladi va ba’zan yozuvga tushiriladi. Og‘zaki tahlilni sintetik mashq bilan bog‘lab o‘tkazish qulay bo‘lib, unda o‘quvchilardan o‘z fikrlarini tushuntirish,isbotlash va bog‘lanishli bayon qilish talab etiladi.
Yozma tahlil, ko‘p vaqt talab etishiga, yozuvdagi texnik qiyinchiliklarga qaramay, turli yozuvlar va sxemalar vositasi bilan quyidagicha bajariladi:
1. So‘z ustiga yoki yoniga (qavs ichida) so‘z turkumi, uning shakli qisqartirib masalan ot-o. , sifat-s. , fe’l-f. ,1shaxs-1sh. kabi yozib qo‘yiladi.
2. Ot tagiga bir to‘g‘ri chiziq, sifatga to‘lqinli, fe’lga ikki to‘g‘ri chiziq chiziladi. Gap bo‘laklari ham xuddi shunday belgilanishi mumkin.
3. So‘zning morfologik tarkibini turli belgilar bilan ko‘rsatish mumkin. Masalan, gul-zor-ning, pax-ta-kor-lar kabi yoki kuyidagi sxemaga solib yozish:

So‘z	O‘zak	So‘zyasovchiqo‘shimcha	So‘zo‘zgartuvchiqo‘shimcha
Gulchi Paxtazorga Bog‘bonchilik	Gul paxta Bog‘	Chi zor bon	ga chilik

Grammatik tahlilmavzunio‘rganishizchilligigaqarabma’lumtartibdao‘tkaziladi. Masalan, so‘zning tarkibiyuzasidanog‘zakihamdayozmatahlilda ham avvalo‘zak, so‘zyasovchi,so‘ngraso‘zo‘zgartuvchiqo‘shimchalarajratiladi. So‘zturkumlarinitahlilqilishdaesamavzunio‘rganishdagiizchillikgaasoslanadi. Masalan, har birso‘zgaso‘roqberib, nimanibildirishi, so‘zturkuminingnomi, birlikvako‘plik - otda; fe’lningbo‘lishliyokibo‘lishsizliknibildirishigaaytiladi. Keyingisinflardaesaqo‘shimcha, masalanotningkelishigi, agar egalikqo‘shimchasibilankelganbo‘lsa, shaxsini ham; fe’lningesashaxs-soni, zamoni ham aytiladi.

1. 
   Gap bo‘laklarijixatidantahlildaso‘zgaso‘roqberib, avvalikki bosh bo‘lak (avvalega, so‘ngrakesim) keyinesaikkinchidarajalibo‘laklar (avvalegavakesimgabog‘lanibkelgan, so‘ngraikkinchidarajalibo‘laklargabog‘lanibkelgan, ikkinchidarajalibo‘laklar).
   

Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida mustaqil ish metodi asosan o’rganilgan mavzuni mustahkamlash qismida mashqlar ishlash jarayonida qo’llaniladi. O’quvchilar o’qituvchining topshirig‘i bilan mustaqil ishlarni og‘zaki yoki yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko’p vaqtni olmasligi, o’quvchilar kuchi etadigan qilib, muayyan vaqt ichida bajarishga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Mustaqilishlashuchuntopshiriq 1-sinfdan boshlabberiladiva u asta-sekinmarakkablashtirilibboriladi. 1-sinfda “Yozganso’zlaringiznilug‘atdantekshiring”, “Rasmgaqarabsabzavotnomlarini alifbo tartibidayozing”, “Rasmnikuzating. Undatasvirlangannarsalarnianiqlangvaularningnominiyozing” kabi topshiriqlar beriladi. Masalan, 88- mashqda“O’lkamdabahor” mavzusidasyujetlirasmberilgan. O’quvchilarrasmnikuzatib, narsanomlariniyozadilar. Bundabiro’quvchi 5ta, ikkinchio’quvchi 10ta vahokazoso’zyozishimumkin. Aslidarasmda 30 tadanortiqnarsatasvirlangan: tog‘, osmon, bulut, qor, terak,tol, o’rik, ko’ylak, shim, tufli, mayka, lenta, soch, bosh, qir, dala, o’t, gul, qo’l, oyoq, quloq, ko’z, burun, yuz, og‘iz, barmoq, bo’yin, qorin, yubka, jemper, daraxtvahokazo. Bu o’quvchilarninge’tiborbilankuzatishga– kuzatuvchanlikkao’rgatadi.