1.2. Matnli masalalar va ularni yechish uchun zarur ko’nikma va
malakalar
Matematik masalalarning boshlang`ich sinf o`quvchilarini ayirmali
taqqoslashga o’rgatishda tutgan o`rnini yoritish matematik masalalarning tarkibi
va ularning turlarini qarab chiqishni taqozo etadi. Boshlang`ich sinflarda
matematika o’qitishda matnli masalalarni yechishng ahamiyati juda kattadir.
Matnli masalalarni yechish jarayonida o’quvchilar yangi matematik bilimlarni
egallaydilar va bu bilimlarni turmushda qo’llash ko’nikmalarni va malakalarni
hosil qiladilar.
Bunday jarayon davomida o’quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatlari
shakllanadi va rivojlanadi. Shuningdek masalalarning mazmuni orqali
o’quvchilar turmushimizning turli sohalaridan xabardor bo’ladilar. Ular qishloq
ho’jaligi va sanoat, iqtisodiyot haqidagi dastlabki bilimlarni oladilar. Bundan
tashqari matematik masalalar tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Masalalarni
yechish
o`quvchilarda
tirishqoqlik,
ko’zlangan
maqsadga
intilish,
qiyinchiliklardan qo’rqmaslik kabi ijobiy fazilatlarni shakllantiradi va
rivojlantiradi.
Shu tufayli boshlang`ich sinf o`qituvchilari matnli masalalarning tuzilishi
va turlari, ularni yechish bosqichlari va usullari haqida, matnli masalalarni
yechish ko’nikmalarini va malakalarini shakllanishi va rivojlanishi haqida to’la
tasavvurga ega bo’lishlari muhimdir.
Matnli masala – bu biron bir holatning tabiiy tildagi bayoni (ifodasi)
bo’lib, unda by holatning tashkil etuvchilariga miqdoriy tavsif beriladi va
barcha tashkil etuvchilar orasidagi ba’zi munosabatlar bor - yo’qligini yoki bu
munosabatlar turini aniqlash talab etiladi
3
.
Har qanday matnli masala ikki qismdan iborat bo’lib, ulardan biri
masalaning sharti bo’lsa, ikkinchisi esa masalaning savoli (qanday miqdorni
topish kerakligi haqidagi ko’rsatma) dir.
3
Jumaеv M.E, Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasi. (O O`Y uchun darslik.)
Toshkеnt. “Fan va texnologiyai” , 2005 yil
16
Masala shartida bir yoki bir nechta miqdorlarning sonli qiymatlari hamda
ular orasidagi munosabatlar oshkor yoki yashirin tarzda berilgan bo’ladi.
Boshqacha aytganda masala shartida berilgan sonlar ustida qanday amallarni
bajarish zarurligi to’g’ridan - to’g’ri ko’rsatilgan yoki ko’rsatilmagan bo’lishi
mumkin.
Lekin har qanlay masala aniq savol yoki talab bilan yakunlanishi zarur.
Ya’ni o`quvchilar masala matnini o’qib, nimani topishlari zarurligini bilishlari
kerak.
Uchinchi sinf matematika darsligidan olingan quyidagi masalani qaraylik:
“Buvisi 63 yoshda, onasi buvisidan 29 yosh kichik, otasi onasidan 4 yosh katta.
Otasi necha yoshda? Bu masalada uchta shaxsning yoshlari orasidagi
munosabatlar
ifodalangan.
Bu
yerda
uchta
holat
mavjud.
Birinchi
holat. Buvisining yoshi ma’lum bo’lib, buvisi bilan onasining yoshlari orasidagi
munosabat (farq)lar ifodalangan. Ikkinchi holat. Onasining yoshi noma’lum.
Lekin onasi bilan otasining yoshlari orasidagi munosabat (farq)lar ifodalangan.
Uchinchi holat. Buvisi va otasining yoshlari orasidagi munosabat(farq)lar
oshkora ifodalanmagan.
Masalaning talabi (savoli) esa “Otasi necha yoshda? “jumlasidan iboratdir.
Matematik masalalarning talabi (savoli) buyruq shaklida ham bo’lishi mumkin.
Ya’ni yuqoriodagi masalaning talabi (savoli) “Otasining yoshini toping” kabi
bo’lishi mumkin.
Кundalik turmushda turli-tuman muammoli vaziyatlar uchrab turadi.
Ular asosida tuzilgan masalalarda ortiqcha ma’lumotlar ya’ni masala talabini
bajarish uchun zarur bo’lmagan ma’lumotlar ham bo’lishi mumkin. Masalan
yuqorida qaralgan masalada uning talabini bajarish uchun buvisi, onasi yoki
otasining ismi yoki farzandlari soninig ahamiyati yo’q. Shu sababli masala
shartida bunday ma’lumotlar berilmagan.
Ushbu masalani olaylik: “Lola 10 ta olma va 5 ta nok oldi. Dilshod
esa 7 ta olma oldi. Bolalar nechta olma olganlar? “. Bu masalada nok haqida
17
ortiqcha ma’lumot bor. Ya’ni masala shartida berilgan nok haqidagi ma’lumot
ortiqcha.
Kundalik turmushda vujudga keladigan muammoli vaziyatlar asosida
masala talabini bajarish uchun yetarlicha ma’lumotlar bo’lmagan masalalarni
ham tuzish mumkin. Masalan, “Agar to’g’ri to’rtburchar shaklidagi maydonning
bo’yi enidan 3 metr katta ekani ma’lum bo’lsa, bu maydonning enini
toping”. Masalada uning cavoliga javob berish uchun ma’lumotlar yetarli emas.
Bu masalani yechish mumkin bo’lishi uchun uni yetarli ma’lumotlar
bilan to’dirish lozim. Maydon yuzining qiymati izlanayotgan tomonlardan birini
zarur bo’ladigan shunday ma’lumot bo’lishi mumkin.
Ayni bir masalaning o’zi o’quvchidagi mavjud bilimga qarab ortiqcha
(yetarli bo’lmagan) ma’lumotlarni masala sifatida ham qaralishi mumkin.
Boshlang`ich sinflarning matematika darslarida qo’llaniladigan matnli
masalalarni yechishda to’rt amal: qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish
qo’llaniladi. Ba’zi matnli masalalarni yechishda bu amallarning bittasi bir
marta qo’llansa, boshqa matnli masalalarni yechishda ularning bir nechtasi
yoki hammasi qo’llanilishi mumkin.
To’rt arifmetik amalllardan bittasini bir marta qo’llash orqali yyechiladigan
masalalar sodda masalalar deyiladi. Quyida boshlang`ich sinflarning matematika
darslarida qo’llaniladigan bunday matnli masalalardan namunalar keltiramiz:
1. (2 –sinf matematika darsligi. 44- masala). Daraxtda bir nechta qush bor
edi. 3 ta qush uchib ketgandan keyin daraxtda 6 ta qush qoldi. Dastlab daraxtda
nechta qush bo’lgan?
2. (2 –sinf matematika darsligi. 60- masala). Ko’lda 10 ta o’g’il bola va
8 ta qiz bola cho’milmoqda. O’g’il bolalar qiz bolalardan necnta ortiq?
3. (2 –sinf matematika darsligi. 617- masala). Bir ayol shkafdan 10 ta
piyola oldi. Ularni 5 tadan qilib dasturxohga qo’ydi. Piyolalar nechta to’p
bo’ldi?
4. (2 –sinf matematika darsligi. 644- masala). 80 kg uzumdan 20 kg mayiz
olinadi. Mayiz hosil bo’lguncha necha kg suv bug’lanib ketgan?
18
5. (2 –sinf matematika darsligi. 698- masala). Kecmaning uzunligi 24 sm.
Bu kesmaning uchdam bir qismining uzunligini toping.
Ikki yoki undan ortiq amallarni qo’llash yordamida yechiladigan
masalalar murakkab masalalar deyiladi. Bunday masalalarga misollar
keltiramiz:
1. 15 m gazlama bor edi. 6 m gazlamadan ko’ylaklar va shuncha
gazlamadan xalatlar tikishdi. Necha metr gazlama qoldi?
2. Odam yurganda minytiga 9 litr, yugyrganda esa minytiga 16 litr xavo
yutadi. Odam 2 minut yugurganda necha litr xavo yutadi? (3 –sinf matematika
darsligi. 362- masala).
Murakkab masalalarni ikki yoki undan ortiq sodda masalalarga ajratish
mumkin. Shuningdek masala talabini o’zgartirish orqali sodda masalani
murakkab masalaga ham keltirish mumkin.
1-2 sinflarning matematika darslarida asosan sodda masalalar ko’proq uchrasa,
3-4 sinflarning matematika darslarida murakkab masalalar soni ortib boradi.
Sodda masalalarni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin.
1. Arifmetik amallarning mazmunini ochib beruvchi masalalar.
2. Arifmetik amallarning tarkibiy qismlaridan birini topishga doir masalalar. Ular
qo’shiluvchi, ayriluvchi, ko’paytuvchi, bo’linuvchi, bo’luvchi, kamayuvchi
bo’lishi mumkin
4
.
Murakkab masalalarni turlarga ajratishda shunga e’tibor berish
kerakki, turli mazmyndagi masalalarni yechish algoritmi bir xil yoki o’zaro
o’xshash bo’lishi mumkin. Odatda bunday masalalar bir turga kiritiladi.
Shundan kelib chiqib, boshlang`ich sinflarning matematika darslarida
qo’llaniladigan matnli masalalarni quyidagi turlarga ajratish mumkin.
1. Tortinchi proporsional sonni topishga yoki uchlik qoidasiga doir
masalalar.
2. Proporsionai bo’lishga doir masalalar.
3. Yo’nalishlari bir xil yoki turlicha bo’lgan harakalarga doir masalalar.
4
Bikboеva.N.U. Yangiboеva E.Ya. Uchinchi sinf matеmatika darsligi. Toshkеnt. “O`qituvchi” , 2010 yil
19
4. Munosabatlar usuli orqali yechishga doir masalalar.
5. Birgalikda bajarilgan ishga doir masalalar.
6. Geometrik mazmundagi masalalar.
7. Sonning ulushini va ulushiga ko’ra sonni topishga doir masalalar.
8. Mantiqiy masalalar.
Endi matnli masalalarni yechish ko’nikmalarni va malakalarni
shakllantirishning muhim jihatlarini qarab chiqaylik.
Boshlang`ich sinflarning matematika darslarida qo’llaniladigan matnli
masalalar matematika kursining eng katta va muhim tarkibiy qismidir.
Ular orqali matematika kursining asosiy mazmuni ochib berilgan.
Masalalar yechish jarayonida o’quvchilar har bir amalning ma’nosini
va ulardan foydalanishning asosiy hollarini o’zlashtiradilar, og’zaki va
yozma hisoblash malakalarini mustahkamlaydilar, masalalarni yechishga
o’rgatish o’quvchilarning mustaqil faoliyatini rivojlantirish uchun ularga
faollik va tashabbuskorlikni oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Arifmetik amallarning mazmunini ochish sodda masalalarni yechish
bilan bog’liq har bir o’quv yili dasturida sodda masalalarning barcha
mumkin bo’lgan hollari beriladi.
Masalalarni tanlash va ularni vaqt bo’yicha joylashtirish tizimi
shunday hisob bilan tuzilganki, bu biror jihatdan o’xshash bo’lgan
masalalarni shuningdek o’zaro teskari masalalarni taqqoslash, qarshi qo’yish
uchun sharoit yaratib beradi. Bunda o’quvchilarning turli masalalar bilan
uchrashishlari nazarda tutiladi. Bu esa masala yechishda zararli bo’lgan
fikrlarni paydo bo’lishining oldini oladi. O’quvchilar boshidan boshlaboq
masalani yechish uchun u yoki bu amalni tanlashdan oldin uni asosli tahlil
qilishga majbur bo’ladilar.
O’quvchilarda masalalar yechish ko’nikmasi to’rt yil mobaynida
asta-sekin rivojlanib boradi. Bundan ko’zda tutilgan o’quvchilarning o’zlari
yechishga kuchlari eta oladigan arifmetik masalalarning yechish yo’llarini
mustaqil topa olishlariga erishishdir.
20
Bolalarni masalalar yechishga o’rgatishda ularga masalalar yechishga
yondashishning ba’zi umumiy usullarini o’rgatish muhim hisoblanadi.
Chunonchi bolalar o’qituvchi boshchiligida masalalarni qisqa va tushunarli
yozishni, masalalar shartini rasm, chizmalar bilan namoyish qilishni
o’rganib olishlari, va shu bilan masalalarni yechish yo;llarini o’zlari uchun
yengillashtirishlari, aniq bir masala shartini mavhumlashtirish va masalada
berilgan miqdorlar bilan izlanayotgan miqdor orasidagi bog’lanishni
ochishga yordam beruvchi usullarni o’rganib olishlari kerak.
O’quvchilarni fikrlash qobiliyatlarini va nutqlarini rivojlantirish uchun
ularni masalalarni va ularning yechilishini tahlil qilishlariga, masalalarni
yechishdagi har bir amalni asoslab berishga o’rgatish juda muhimdir.
Ular yechayotgan masalada nima berilgan, nima izlanayotganini
(noma’lumligini), masalaning savolidan nima kelib chiqishini, masala savoliga
javob topish qanday arifmetik amallar yordamida amalga oshirilishini va ularni
qanday tartibda bajarish kerakligini tushunib yetishlari, shuningdek har bir
tanlangan amalni asoslay olishlari va topilgan natijalarni tushuntirib bera
olishlari, berilgan masala bo’yicha ifoda tuza olishlari (barcha zarur
tushuntirishlar bilan), masalani yecha olishlari va yechimning to’g’riligini
tekshira olishlari lozim.
Shuningdek o’quvchilarga masalani turli usullar bilan yecha olish
malakasini shakllantirish ham katta ahamiyatga ega. Bunday ishlar
o’quvchilarni arifmetik amallarning hossalarining, ularning qonunlarini
to’g’riligiga yana bir marta ishontiradi. Tayyor masalalarni yechish bilan bir
qatorda o’quvchilarning turli topshiriqlar bo’yicha masalalar tuzishga mashq
qildirish ham foydali hisoblanadi. O’quvchilar masalalar tuzish uchun sonli va
syujetli masalalarni atrof borliqdan olishlari kerak. Bunday masalalarni
tuzish va yechish har-xil turdagi masalalarning tuzilishini va yechishning
o’ziga xos xususiyatlarini chuqur tushunish imkonini beribgina qolmay, balki
o’quvchilarni ijodiy tasavvur qila olishlarini, ularning bilish qobiliyatlarini
amalga oshirish imkonini yaratadi.
21
Boshlang`ich sinflarning matematika o’quv dasturi va darsliklarida
har-xil kattaliklarni (mahsulotning qancha turishi, uning miqdori, uning
bahosi, narsalarning umumiy massasi, narsalarning miqdori (soni), bitta
narsaning massasi va xokazo) arifmetika bilsn uzviy bog’liqlikda
o’rganishda kata o’rin belgilaydi. Kattaliklarni o’rganishda ularni o’lchash
usullari, eng sodda formulalar yordamida ifodalanishi, bog’lanishlar qaraladi.
Masalan, “Hamma sotib olingan narsalar qancha turishini bilish uchun
narsaning bahosini uning soniga ko’paytirish kerak” ekanligini o’quvchilar
og’zaki tushuntiradilar. Shuning uchun masalalarni tanlaganda bu
bog’lanishlarning ma’nosini ochib berishda masalalarga alohida e’tibor berish
kerak.
Davlat ta’lim standartlarining asosiy talablari o’quzchilar tomonidan
to’rt arifmetik amalgam oid soda matnli masalalarni yechish ko’nikmalarini
egallashni nazarda tutadi. Bunday masalalarni quyidagi guruhlarga ajratish
mumkin:
- har bir arifmetik amal mazmynini ochib beruvchi (ikki qo’shiluvchining
yif’indisini, ikki sonning ayirmasi va ko’pqytmasini toppish, tehg
qismlarga bo’lish yoki mazmuninga ko’ra bo’lishga oid);
- berilgan sondan bir necha birlik (yiki bir necha marta) katta (kichik)
bo’lgan sonni toppish talab etilgan masalalar hamda ayirish va bo’lish
yordamida sonlarni taqqoslashga (ayirmali va karrali) doir;
- arifmetik amallarning tarkibiy qismlaridan birini topishga doir;
- sonning ulushini va ulushiga ko’ra sonning o’zini topishga doir.
Ikkinchi va to’rtinchi guruh masalalari 4 - sinf o’quvchilari uchun
yangidir. Shuningdek o’quvchilarga ko’rinishi avvaldan tanish, lekin uni
yechish uchun yangi bo’lgan kattaliklar orasidagi o’zaro big’lanishlarni
tushunib etish asosida tuzilgan masalalarni yechishga alohida e’tibor berish
kerak
5
.
5
Axmеdov M., .Abduraxmonova N., Jumaеv M.E. Birinchi sinf matеmatika darsligi. Toshkеnt, “Sharq”, 2010 yil,
160 bеt
22
Bunday masalalarni yechish uchun amallarni to’g’ri tanlay ola bilish
malakasi avtomatizm darajasiga etkazilishi kerak. Shu bilan birga bu malaka
anglab etilgan bo’lishi, ya’ni har doim mantiqiy fikr, mulohazalar
yordamida, hamda zarur holllarda sxematik ko’rgazmalardan foydalanib,
tanlangan amalning to’g’riligini asoslab bera olishlari darkor.
Dars materialini tanlaganda o’quvchilar tomonidan tez-tez
chalkashtirilib yuboriluvchi masalalarni bir-biriga qarama-qarshi qo’yish,
raqqoslash zarurjigini unutmaslik lozim. Buning uchun tegishli masalalar
juftlarini berish va o’quvchilardan ularning shartlarini, echimlarini
taqqoslashni talab etish kerak.
O’quvchilarning masalani bir marta o’qib, sodda masaladan murakkab
masalani ajratib olishlari uchun bunday masalalar yozma mustaqil ishlar va
nazorat ishlariga kiritilishi lozim. Sodda masalalarni yechish malakasini hosil
qilish - bu boshlang`ich sinflarda matematika o’qitishning asosiy vazifalaridan
biridir. Chunki bu malakalar murakkab masalalarni yechishni muvaffaqiyatli
o’rganib olishning muhim omilidir.
Davlat ta’lim standartlarida masala shartini tahlil qilishga, berilganlar
bilan izlanayotganlar orasida bog’lanishlarni o’rnata olish ko’nikmasiga
nisbatan ancha yuqori talablar qo’yilgan. Bu maqsadga bir qator yangi
turdagi masalalarni yechish orqali erishiladi. Bunda ish dastlab o’qituvchi
rahbarligida to’liq tushuntirishlar bilan olib boriladi, so’ngra bu masalalar
o’quvchilarning o’zlari mustaqil o’ylab topishlari va yechishlari uchun
tavsiya qilinishi mumkin. Bular quyidagi ko’rinishdagi masalalardir:
1. Har-xil proporsional bog’lanishlarga doir masalalar;
2. Yo’nalishlari bir xil yoki turlicha bo’lgan harakalarga doir masalalar.
3. Munosabatlar usuli orqali yechishga doir masalalar.
4. Birgalikda bajarilgan ishga doir masalalar.
Arifmetik amallarning mazmunini, amallar orasidagi bog’lanishlarni,
amallarning komponentalari bilan ularning natijalari orasidagi bog’lanishlarni
23
ochib berishda, har-xil miqdorlar orasidagi bog’lanishlar bilan tanishishda
tegishli sodda masalalardan foydalaniladi (yechilishi uchun bitta amal
bajarilishi talab qilinadigan masalalar – sodda masalalar jumlasiga kiradi).
Sodda masalalar o’quvchillarni matematik munosabatlar bilan
tanishtirishning muxim vositalaridan biri bolib xizmat qiladi. Sodda
masalalardan ulushlar, qator geometrik tushunchalar va algebra elementlarini
o’rganishda ham foydalaniladi.
Sodda masalalar o’quvchilarda murakkab masalalarni yechish uchun
zarur bo’ladigan bilbmlar, ko’nikmalar va malakalarni tarkib toprirish uchun
asos bo’lib xizmat qiladi.
Masalani yechilishi uchun bir nechta o’zaro bog’liq amallarni bajarish
talab qilinadigan masalalar murakkab masalalar deyiladi. Sodda masalalar
kabi murakkab masalalar ham bilimlarni o’zlashtirishga, olingan bilimlarni
mustahkamlash va mukammallashtirishga xizmat qiladi.
Sodda
masalalar
va
murakkab
masalalar
bolalarning
fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirishda foydali vosita bo’lib, odatda ular o’z ichiga
“yashirin axborot” ni oladi. Bu axborotni qidirish masala yechuvchidan
analiz va sintezga mustaqil murojaat qilishni, dalillarni taqqoslashni, ularni
umumlashtirishni va xokazolarni talab qiladi. Bilishning bu usullarini
o’rganish matematikla o’qitishning muxim maqsadlaridan biri hisoblanadi.
Masalalar ustida ishlar ekanmiz, o’quvchilarning xususiy malakalarini
ham tizimli ravishda va rejali asosda takomillashtirishni ham o’ylab ko’rish
kerak. Chunki bunday xususiy malakalardan masala yechishning umumiy
murakkab malakalari tarkib topadi.
O’quvchilarni mantiqiy fikrlashga, diqqat-e’tiborli bo’lishga,
muammolarni hal qilishga, ijodiy yondoshishga o’rgatishda mantiqiy
masalalarni yechish yuqori ijobiy natijalarga olib kelishga yordam beradi.
Bunday masalaga misol keltiraylik: “Xonada 7 ta sham yonib turibdi. Agar
ularning 2 tasini o’chirsak, xonada nechta sham yonib turgan boladi?”
24
Matnli masalalarni yechish uchun zarur bo’lgan ko’nikma va
malakalarni qaraylik.
Masalalar yechish orqali o'quvchilarda ushbu malakalar tarkib topmog'i
lozim.
1. Masalani tinglashni o'rganish va uni mustaqil o'qiy olish . Masala ustida
ishlash uning mazmunini o'zlashtirishdan boshlanadi. O'quvchilar hali o'qish
malakasiga ega bo'lmagan dastlabki vaqtlarda ularni o'qituvchi o'qib beradigan
masala matnini tinglashga, shartning muhim elementlarini tovush chiqarib
ajratishga o'rgatish kerak. Shundan keyin masala shartini yaxshiroq o'zlashtirish
maqsadida, har bir o'quvchi masala matnini tinglabgina qolmay, balki masalani
mustaqil o'qib chiqishi zarur;
Masala matni o'qituvchi yoki o'quvchilar tomonidan bir-ikki marta o'qiladi,
ammo bunda bolalarni masala matnini bir marta o'qishdayoq uning mazmunini
tushunib olishga asta-sekin o'rgata borish kerak.
1. Masalani dastlabki analiz qilish (ma'lumni noma'lumdan ajrata olish
malakasi). Ma'lumni noma'lumdan, muhimni nomuhimdan ajratish, masalada
berilganlar bilan izlanayotganlar orasidagi bog'lanishni ochish - bu eng muhim
malakalardan biri. Bunday malakaga ega bo'Imay turib, o’quvchilarni masalalarni
mustaqil yechishga o'rganib bo'lmaydi.
2. Masalani qisqa yozish malakasi. Masala matni ustida og'zaki ishlagandan
keyin uning mazmunini matematik atamalar tiliga o'tkazish va qisqa yozuv
shaklidagi matematik strukturasini belgilash kerak (rasmlar, chizmalar, sxemalar,
jadvallar).
Shuni nazarda tutish kerakki, barcha hollarda ham qisqa yozuvni bajarish
bilan bir vaqtda masala shartining tahlii ham amalga oshiriladi. Aslini aytganda,
qisqa yozuvning vazifasi shundan iborat. Haqiqatan ham masala shartining qisqa
yozuvi o'quvchilar xotirasiga tayanch bo'lib, son ma'lumotlarni tushunish va
ajratish imkonini beradi, shu bilan birga ularning ratsional yozilishi masalada nima
berilgan va nimani izlash kerakligini bayoniy tushuntirish imkonini yaratadi.
25
3. Sodda masalalarni yechishda amal tanlashni asoslabberish va murakkab
masala tahlilini amalga oshirish, so'ngra yechish rejasini tuzish malakasi.Oldin
sodda masalani yechishda amal tanlash masalasini qarab chiqishga to'xtalamiz. Bu
malaka birinchi sinfdan boshlab tarkib topa boshlaydi, ikkinchi va uchinchi o'quv
yillarida yanada rivoj toptiriladi, ya'ni ba'zi tanish masalalarga nisbatan amal
tanlash ishini bajarish asosi o'zgartiriladi.
Murakkab masalani yechishda masalani tahlil qilish malakasi asosiy
ahamiyatga
ega.
Boshlang'ich
matematika
o'qitish
metodikasiga
oid
qo'llanmalarda masalani tahlil qilishning analitik va sintetik usullari qaraladi.
Masalaning sintetik tahlili deyilganda, mulohazalarning shunday rivoji
tushuniladiki, bunda ikkita son ma'lumotni birlashtirish natijasida bu
ma'lumotlardan nimani bilish mumkinligi aniqlanadi, shundan keyin yangi
topilgan ma'lumot bilan boshqa ma'lumot birlashmasiga o'tiladi va masala savoliga
javob topilguncha shu ish davom ettirilaveradi.
Masala tahlilining analitik usuli shunday mulohazalar zanjiridan iboratki, bu
zanjir boshida masalada berilgan savol turadi. Masala savoliga javob topish uchun
zarur ma'lumotlar tanlanadi. Bu ma'lumotlarni boshqa ma'lumotlardan foydalanib
topish mumkin.
4. Yechimni bajarish, uni o'qituvchi talabiga mos qilib rasmiylashtirish va
masala savoliga javob berish malakasi. Sodda masalalardan boshlaymiz. Sodda
masalani arifmetik usul bilan ham, algebraik usul bilan ham yechish mumkin. Bu
o'rinda masalalarni arifmetik usul bilan yechish haqidagina so'z boradi, masalani
algebraik usulda yechish keyinroq alohida qaraladi.
5. Masala yechimini tekshira olish malakasi. Masala yechimining
tekshirish quyidagi usullarda qo'llaniladi:
a) olingan javob bilan masala sharti o'rtasida moslik o'rnatish;
b) teskari masala tuzish va yechish;
v) masalani boshqa usullar bilan yechish;
g) javobning chegaralarini aniqlash (javobni chamalash);
d) grafik tekshirish.
26
6. Masalalar ustida ishlashda ma'lum sistemani belgilash va uni joriy qilish
malakasi.
Masalalar ustida ishlash rejasi
1. Masalani o'qib chiqing, masalada nima haqida gap borayotganini o'zing
tasavvur qiling
2. Masalada nima ma'lum va nimani topish kerakligini aniqlab oling. Agar
masala matnini tushunib olish qiyin boisa, uni qisqa yozing (yoki
masalaga oid chizma tayyorlang).
3. Qisqa yozuv bo'yicha har bir son nimani ko'rsatishini tushuntiring va
masala savolini takrorlang
4. O'ylab ko'ring, masala savoliga birdaniga javob berish mumkinmi,
agar mumkin bo'lmasa, nega? Oldin nimani, keyin nimani bilish mumkin?
Masalani yechish rejasini tuzing.
5. Yechishni bajaring va javobini yozing.
6. O'z yechimingizning to'g'riligini tekshirib ko'ring.
7. O'zingizga qiziqarli savollar bering va ularga javob bering.
Bunda ilg'or o'qituvchilar ishlarida o'quvchilarni mustaqil masalalar
yechishga o'rgatishning bir qancha bosqichini ajratib ko'rsatish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |