Бошланғич таълимда интеграциявий – инновацион ёндашувлар

 
 
БОШЛАНҒИЧ СИНФДА МАВҲУМ МАЪНОЛИ ТУШУНЧАЛАРНИ ЎҚИТИШ 
ҲАҚИДА 
Есенбаева Г.– Зангота тумани 19-умумий ўрта таълим
мактаби бошланғич синф ўқитувчиси, Тошкент вилояти. 
XXI асрнинг сўнги йилларида мамалакатимиз тамомила янги жамият, янги турмуш ва янги 
ҳаётни бошлаб юборди. Мустақиллик деб аталмиш ижтимоий адолат сари интилишнинг 
натижаси юртимизда қарор топди. Бу ривожланиш нафақат фан-техника соҳасида балки, 
таълим соҳасига ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Бундай ўзгаришларни таълимнинг барча 
жабҳаларида кўришимиз мумкин. 
Кичик ёшданоқ ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқини ривожлантириш муҳим ва долзарб 
вазифалардан ҳисобланади. Мақсадга эришиш учун ўқувчиларни мустақил фикрлашга 
ўргатиш алоҳида ўрин тутади.
Мактабда ўқувчилар оғзаки ва ёзма нутқини ривожлантириш элементар ўқиш ва ёзишга 
ўргатишдан бошланади.”Алифбе”га асосланган ҳолда қисқа вақт ичида ўқувчилар ўқиш ва 
ёзишга ўргатилади, яъни ўқиш ва ёзиш кўникмаларини эгаллайдилар. 
Маълумки савод ўргатиш даврида ўқувчилар билан кундалик ишлар, расмлар ранги, 
предметлар номи, мавзулар юзасидан оғзаки савол жавоблар ўтказилади.
Масалан: 
Ҳозир қайси фасл? 
Фаслнинг қайси ойи? 
Бугун об ҳаво қандай? 
Дарсда кимлар йўқ?
Ёки: Мантиқий машқлар ишлаш билан боғлиқ ҳолда; 
Оилангизда кимлар яшайди? 
Дўстларингиз борми, улар кимлар? 
Мавзулар билан боғлиқ ҳолда, “Ватан” мавзусида: 
Ватанимиз қаер? Ватанимизнинг 
пойтахти қайси шаҳар? Яна қайси катта шаҳарларни биласиз?Бизнинг шаҳримиз қаер? 
О 
товуши ва 
О о 
ҳарфи билан тушунтиришда: 
Бизга энг яқин инсон ким? (она ) Онангизни 
исми нима?
(болани ўйлашга мажбур қилади). 
Биринчи синфнинг иккинчи ярим йиллигида машқ ишлаш пайтида гапда қайси сўзлар
ким?
сўроғига жавоб бўлади, сўзда нечта унли бор? Нечта ундош бор? Нечта бўғинга 
бўлинади? каби саволларга жавоб олинади. 
Савод ўргатиш даврида ўқиш ва ёзиш ҳаракатини мақсадга мувофиқ равишда бажара 
олиш ўқиш ва ёзиш кўникмаси дейилади. Мана шу кўникмаларни ривожлантириш жараёнида 
мавҳум ҳаракатлар, мавҳум белгилар, хаёлий отлар, фантастик образлар ёрдамга келади. 
Масалан, улардан бирини кўриб ўтиш мумкин: оддий кичик ёшдаги болага ёзиш малакасини 
ўргатишда ҳам аввало ҳаводаги номалум ёки бирор ҳарфнинг ҳаёлий белгиларини тассавурга 
келтиришимиз ва уни ҳаёлон тассавур килишимиздан бошлаймиз ва секин-аста уни рўёбга 
чиқарамиз. 
Булардан ташқари бизга маълумки сўз тилнинг асосий бирлигидир. Сўз ва сўз бирикмаси 
аниқ нарсаларни, мавҳум тушунчаларни, ҳиссиётни ифодалайди. Тилда мавжуд бўлган барча 

---

45 
сўз ва ибораларнинг йиғиндиси луғат таркиби ёки лексика дейилади. Лексикология ўзбек 
тилининг луғат таркибини ўрганадиган бўлимидир. Ҳозирги ўзбек адабий тили улкан луғат 
бойлигига эгадир. Беш жилдлик “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” да 80 000 дан ортиқ сўз ва 
сўз бирикмаси берилган бўлиб, уларнинг бир қисмини мавҳум маъноли сўзлар ташкил этади. 
Берилган бу мавҳум сўзлар бир неча турларни ташкил этиб, уларни қуйидаги группаларга 
бўлиб ўрганиш мумкин: 1.биргаликни (
дўстлик, ўртоклик, синфдошлик, ҳамкорлик
) 
2. табиат ва ижтимоий ҳодисаларни (
шамол, бўрон, ўтириш, мажлис
) 
3. жисман образсиз предмет маъноларини (
орзу, кўнгил
) 
4. турли ҳис-туйғу ва кайфиятни (
сезги, муҳаббат, ғазаб, нафрат
) 
шахс ва предметларга хос белги хусусиятни, характерни (
яхшилик, ёмонлик, пишиқлик, 
қурқмаслик
) 
6. маълум касб-ҳунар соҳасидаги вазифани (
ўқитувчилик, докторлик, инженерлик
) 
7. пайт-мавҳум маъносини(