Бошланғич таълим кафедраси

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. 
Мирзиеѐв Ш.М. Узбекистон Республикаси Президентининг 
―Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар 
стратегияси тўғрисида‖ги Фармони. // Ҳаракатлар стратегияси асосида жадал 
тараққиѐт ва янгиланиш сари. − Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа 
ижодий уйи, 2017.− 92 б. 
2. Бекниязова Н. Бошланғич синфлар она тили дарсларида ўқувчиларга 
матн яратишни ўргатиш методикаси (таълим ўзбек ва қорақалпоқ тилларида 
олиб бориладиган мактаблар мисолида): Монография. – Тошкент: «Фан ва 
технологиялар», 2012. – 160 б. 
3. Матчанов С., Ғуломова Х., Юлдашева Ш., Нисанбаева А. Ана тiлiн 
оқыту əдiстемесi. – Ташкент: TDPU, 2013. – 280 b. 
 
BOSHLANG`ICH SINF O‟QUVCHILARI AQLIY RIVOJLANISHINING 
PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK JIHATLARI 
 
Shamsuddinova Ziyoda,
Toshkent shahri Olmazor tumani 24-maktab psixologi 
 
Mamlakatimizda sog'lom va barkamol avlodni tarbiyalsh, farzandlarimizni 
ijodiy va intellektual salohiyatini ro'yobga chiqarish, ularni XXI asr talablariga to'liq 
javob beradigan shaxslar qilib voyaga yetkazish barchamizning ezgu vazifamiz. 
Shaxs intellektual rivojlanishi muammosi ko‘plab fan sohalarining asosiy 
obyekti hisoblanadi. Ilmiy xulosalarga ko‘ra, shaxs intellectual rivojlanishiga ta‘sir 
etuvchi omillar quyidagilar: biologik, sotsiologik, pedagogik va psixologik omillar 
[1, 89 b.]. Rivojlanish har bitta yosh davrida turlicha ko‘rinishda kechadi. Quyida biz 
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ruhiy, intellektual va ijtimoiy jihatdan rivojlanish 
xususiyatlariga to‘xtalib o‘tamiz. 
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari o‘qitish jarayonini tashkil etar ekan, avvalo, 
ulardan o‘quvchilar aqliy taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlarini yaxshi bilishni 
taqozo etadi. Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan insoniy munosabatlar tizimida 
ham alohida o‘rin egallayotganini, ota-onasi, yaqinlari, atrofdagilari unga yosh 
boladek emas, balki o‘z vazifalari, majburiyatlari bor bo‘lgan, o‘z faoliyat natijasiga 
ko‘ra hurmatga sazovor bo‘lishi mumkin bo‘lgan alohida shaxs sifatida munosabatda 
bo‘ladilar. Buning natijasida bolaning o‘z-o‘zidan oilasi, sinfi va boshqa 

---

83 
jamoalardagi o‘z o‘rnini anglay boshlaganini ko‘rish mumkin. Bu davrda bolaning 
"Men shuni xohlayman" motividan "Men shuni bajarishim kerak‖ motivi ustunlik 
qila boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir o‘quvchida psixik zo‘riqish 
kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy salomatligida, balki xatti-harakatida ham, 
ya‘ni ma‘lum darajada qo‘rquvni kuchayishi, irodaviy faolikning susayishida 
namoyon bo`ladi. O‘zaro munosabatda ma‘lum bir natijalarga erishgan, o‘zi 
xohlayotgan narsalarni hamda, o‘z oilasida o‘zi egallagan o‘rnini aniq biladigan 
bo‘ladi. Shuningdek, u o‘zini-o‘zi boshqarish malakasiga ega bo‘ladi, vaziyat va 
holatga qarab ish yurita oladi.
Kichik maktab yoshidagi bolalar xatti-harakatlari va motivlari ularning o‘zlariga 
beradigan baholariga qarab "Men yaxshi bolaman‖ emas, balki bu xatti-harakatlar 
o‘zgalar ko‘z o‘ngida qanday namoyon bo‘lishiga qarab baholashini tushuna 
boshlaydilar. Birinchi sinfga kelgan bola predmetlarning rangi, shakli va kattaligini, 
ularni makonda joylashishini bilish bilan birga ularni taqqoslay oladi. Maktabda 
muvaffaqiyatli o‘qigani uchun bolada sensor rivojlanganlik darajasini yuqori bo‘lishi 
juda muhim. Maktab yoshiga kelib, normal rivojlanayotgan bola rasm va suratlar real 
hayotni aks ettirayotganligini yaxshi tushunadilar. Shuning uchun ham surat va 
rasmlarda nimalar aks etganini real hayotga taqqoslagan holda bilishga harakat 
qiladilar. 
Bolalar 
rasmlarda 
atrof-muhitdagi 
narsalarni 
kichiklashtirib 
tasvirlanganligini anglay biladilar. 10 yoshdagi o‘quvchilar idroki, uning xatti-
harakati, o‘qish va mehnat faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. O‘quvchi o`zining 
ehtiyoji, mayli, qiziqishi va intilishi turmush sharoitiga mos, shuningdek o‘qituvchi 
tavsiya etgan narsalarni idrok qiladi. Bu davrda yozma nutq ham shakllana boshlaydi. 
Yozma nutq jumlalarni to‘gri tuzish va so‘zlarni to‘gri yozishga ma‘lum talablar 
qo‘yilganligi bilan xarakterlanadi. Bola so‘zlarni qanday eshitgan bo‘lsa, 
shundayligicha yozilmasligini bilishi, ularni to‘gri talaffuz etishga va yozishga 
o‘rganishi zarur. Yozma nutqni egallashi asosida bolalarda turli matnlar haqidagi 
ma‘lumotlar yuzaga keladi. Bu davrda yozma nutq endigina shakllana boshlaganligi 
bois, bolada hali o‘zi yozgan fikrlarni, so‘z va harflarni nazorat etish malakasi hali 
rivojlanmagan bo`ladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati beriladi. Ushbu mustaqil 
ijodiy ish maktab yoshidagi o‘quvchilarga berilgan mavzuni anglash, uning 
mazmunini aniqlash, fikrini bayon etish uchun ma‘lumot to`plash, muhim jihatlarini 
ajratib olish, uni ma‘lum ketma-ketlikda bayon etish, reja tuzish malakasini yuzaga 
keltiradi. Jumlalarni to‘gri tuzish, aynan shu mazmunga mos so‘zlarni o`qish va 
ularni to‘gri yozish, tinish belgilarini to‘gri qo‘yish, o‘z holatlarini topa olish va 
to‘grilash aqliy rivojlanishning ko‘rsatkichlaridan hisoblanadi [2, 117 b.].
O‘qish faoliyati kichik maktab yoshidagi o`quvchining aql-idroki, sezgirligi, 
kuzatuvchanligi, eslab qolish va esga tushirish imkoniyatlarining rivojlanishi uchun 
muhim shart-sharoitlar yaratadi, hisoblash malakalarini shakllantiradi. Ta‘lim 
jarayonida ularning bilimlar ko`lami kengayadi, qiziqishlari ortadi, ijodiy izlanish 
qobiliyati rivojlanadi, ularda tafakkurning faolligi, mustaqilligi ortadi, aqliy 
imkoniyatini ishga solish vujudga keladi. Mazkur yoshda bolalar o`z idroklarining 
aniqligi, ravonligi, o‘tkirligi bilan boshqa yosh davrdagi insonlardan keskin farq 
qiladi. Ular har bir narsaga berilib, o‘ta sinchkovlik bilan qarashlari sababli idrokning 
muhim xususiyatlarini o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

---

84 
Bu tasvirlar bolalarda estetik va badiiy didni rivojlantiradi. Chunki bola shu 
rasmlar orqali olam go‘zalligini, uning turfa ranglardan iborat yekanligini anglaydi, 
ajratadi va o‘z munosabatini bildira oladi. Tafakkurning rivojlanishini kichik maktab 
yoshidagi bola psixikasining sog`lomligida, uning bilish faolligida ko‘rish mumkin.
Bola aqliy munosabatlarda faol bo‘lsa, u shunchalik ko‘p savol beradi va bu 
savollar, asosan, xilma- xil bo`ladi. Bu ularning «Nima uchun?», «Qanday qilib?», 
«Nima orqali?» kabi savollariga javob olishga qaratilgan bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar 
asosan o‘zlari ko‘rib turgan narsa haqida chuqurroq fikr yurita oladilar. Bu yoshdagi 
bolalar tafakkurining asosiy turi obrazli tafakkurdir [2, 123 b.] 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida psixik taraqqiyotidagi o‘zgarishlardan tashqari 
ijtimoiy munosabatlarda uning shaxs xususiyatlari shakllantiriladi.
Xulosa qilib aytganda, har bir o‘qituvchi shaxs rivojlanishiga ta‘sir etuvchi 
omillar haqida nazariy va amaliy bilimlarga ega bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Bu 
borada maktab hamshirasi, maktab psixologi, sinf rahbari hamda ota-onalar bilan 
hamkorlikda ishlash samaradorligini oshirish maqsadga erishishning eng qulay va 
samarali yo‘li deb hisoblashimiz mumkin.