Бошланғич таълим кафедраси

Биз яна йиғиндининг квадрати масаласига қайтайлик. Юқорда 
олинган кўникма ва малакалар асосида ўқувчилар қуйидагича ижод 
ишларини давом эттиришлари мумкин: 5 рақами билан тугаган сонни 
кватратини ҳисоблаш масаласи ўқитувчи раҳбарлигида қўйилган бўлсин. Унда 
ўқувчи, масалан, 85
2
ни топиш керак бўлса 85
2
= (80 + 5)
2
= 80
2 
+ 2 · 80 · 5 + 5
2
= 80(80 + 10) + 25 = 80 · 90 + 25 = 7200 + 25 = 7225 га эга бўладилар.
 
 
 
 

---

458 
ХОЖУ КИРМОНИЙ – ХАМСААВИС ИЖОДКОР 

Илҳом Жумаев,
ТерДУ ўқитувчиси 
Хожу Кирмоний ҳозрги ўзбек китобхонлари учун кўп-да таниш ном эмас. 
Албтта, бу номни мутахассислар, айниқса, хамсашунос олимларимиз яхши 
билишади. У ўз замонининг ниҳоятда серқирра ижодкори бўлган. 
Кунй даъвй, ки дар мулки маонй 
Мусаллам шуд маро соҳибқиронй. 
(Маънолар оламида даво қилишимга сабаб бор, 
Зеро,менга (бу оламда) соҳибқиронлик қилиш насиб этди). 
Бундай юксак ифтихор мустаҳкам асосга эга. Қуйида мана шу тезиснинг 
исботи учун ҳаракат қиламиз. Бунинг учун эса сўзни Низомийдан 
бошлашимизга тўғри келади.
Низомий Ганжавий жаҳон адабиѐтида ўзигача бўлган давр учун буюк 
кашфиѐт қилди – беш достондан иборат бўлган ―Хамса‖ – достонлар туркумини 
яратди. У том маънодаги ислом цивилизацисининг ўзига хос обидаси сифатида 
юзага келди. Зеро, у илк мартаба исломий гуманизмнинг миллиий мансубияти 
туркий – озарбайжон бўлган адиб томонидан гўзал форс тилида яратилган 
беназир ижод намунаси эди. Худди шунинг учун ҳам у башарият бадиий 
тафаккури тарихидаги мисли кўрилмаган ҳодиса сифатида шуҳрат қозонди. 
Унинг бутун Шарқ оламида кучли акс-садо бергани тасодифий эмас эди.
Низомий асарлари ислом муҳитида бадиий тафаккурнинг кескин ривожи 
учун ўзига хос импульс – туртки берди. Ундаги мавзуларнинг ранг-
баранглигигина эмас, айни пайтда муаммо ва масалаларнинг барча замонлар 
учун ҳам долзарблиги, турли инсоний муносабатлар тасвиридаги 
фавқулоддалик, ижтимоий-сиѐсий, тарихий-фалсафий, диний, адабий-эстетик 
ғоялар миқѐсининг кенглиги, ҳамда мутлақо янги типдаги қаҳрамонлар 
галареясининг тақдимоти, тасвири ва талқини билан ҳам эътирофларга сазовор 
бўлди. 
Низомий Ганжавий жаҳон адабиѐти тарихида янги бир анъана ва йўналиш 
– хамсачиликни яратиши билан бу анъана кенг қанот ѐзди: у узоқ тарихий 
адабий жараѐнларни бошидан кечирди ва мунтазам бойиб борди. 
Шарқ адабиѐтида бадиий қиммати турлича бўлган 300 дан ортиқ хамсалар 
вужудга келган. Низомий ўз асарини форс тилида ѐзган бўлса, кейинчалик 
туркий, урду, пушту, курд,грузин, арман ва бошқа тилларда ҳам хамсалар 
яратишга интилиш кучайиб борган
68
. Аммо Низомий эришган чўққига етиб 
бориш жуда кам ижодкорларгагина насиб этди.
Низомий ўз асарини 1173-1201-йиллар оралиғида яратган. Табиийки, у 
даставвал бешлик ѐзишни кўзда тутмаган. Илк достон 1173-1179- йилларда 
―Махзан ул-асрор‖ (―Сирлар хазинаси‖) номи билан дунѐга келди. Сўнгги 
йигирма йил (1180-1201) давомида эса бошқа достонлар: ―Хусрав ва Ширин‖, 
―Лайли ва Мажнун‖, ―Ҳафт пайкар‖ (―Етти гўзал‖), ―Искандарнома‖ яратилди.
68
Қаранг: Алиев Г.Ю. Темы и сюжеты Низами в литературах народов Востока. – Москва, Наука, 1985, с. 3.

---

459 
Шундай қилиб беш достон дунѐ юзини кўради. Ганжавий бу достонларни 
жамлаб, ―Панж ганж‖ (―Беш хазина ‖) деб номлайди. 
Низомий бошлаб берган бу анъананинг ўзига хос қонуниятлари мавжуд 
эди. Хусусан:
1) Биринчи достон панд-насиҳат шаклидаги ахлоқий- таълимий, 
ижтимоий- фалсафий руҳда бўлиши; 
2) Иккинчи достон Хусрав ва Ширин муносабатлари тасвирига
бағишланиши; 
3) Учинчи достон Лайли ва Мажнуннинг ишқий можаролари акс 
эттирилган, муҳаббат мавзуси ѐритилиши; 
4) Тўртинчи достон эса Шоҳ Баҳром ҳақидаги севги-саргузаштларини 
мужассам этиши; 
5) Якунловчи асар эса Искандар ҳақида қаҳрамонлик йўналишида бўлиши 
лозим эди.
Низомийдан сўнг хамсачилик анъанасига қўл урган ижодкорлар айнан бу 
жараѐнларга бўйсуниб, баъзи ўзгаришлар билан ўз асарларини яратган 
бўлсалар, баъзи ижодкорлар янгича йўналишда ўз кучлларини синаб кўра
бошладилар. Шу тариқа кўплаб назира, жавоб, татаббу, тақлид ва