Бошланғич таълим кафедраси

Адабиѐтлар: 
1.Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас кеуч. Т. «Маънавият» 2008. 
2.Исмаилов Ҳаѐт. Ўзбек тўйлари. Т. «Ўзбекистон» 1992. 
3.Мамбетов Камал Қарақалпақлардың этнографиялық тарийхы. Н. 
«Қаракалпақстан» 1995.

 
KADRLARNI TAYYORLASHDA KASB-HUNARGA
YO„NALTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK OMILLARI 
 
Usmonova Shahlo Shavkatovna
O`zDJTSU katta o`qituvchi
 
Mustaqillik yillarida davlatimiz iqtidorli yoshlarni qo‗llab-quvvatlashga 
alohida e‘tibor qaratmoqda. Bu o‘z navbatida ―Ta‘lim to‘g‘risida‖gi Qonun va 
―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ kabi ko‗plab hujjatlarda o‗z aksini topgan. 
Birinchi prezidentimiz I.Karimov ―Biz jamiyatimizda insonning o‗z qobiliyatini, 
tabiat ato etgan iqtidori va iste‘dodini to‗la namoyon etishi uchun adabiyot, san‘at va 
umuman erkin ijodiy faoliyat rivoji uchun zarur sharoitlarni yaratishimiz lozim‖, deb 
ta‘kidlagan.
Ma‘lumki, o‗quvchilarni turli kasb-hunarlarga yo‗naltirish jarayoni ilmiy 
yondashilgan holda ularning yoshi, jinsi, psixologik va fiziologik imkoniyatlarini 
inobatga olish asosida amalga oshiriladi. Shunday ekan, har bir kasb yoki hunar 
o‗ziga xos bo‗lgan ma‘lum jihatlarga ega bo‗ladi. Ularning asosiy jihatlariga ko‗ra 
umumiy ravishda jismoniy hamda aqliy imkoniyatlar asosida yo‗lga qo‗yiluvchi 
kasb-hunarlar sifatida guruhlanadi.

---

323 
Ushbu o‗rinda ta‘kidlash joizki, o‗quvchilarning ongli va asosli ravishda kasb-
hunar tanlashi – bu nafaqat aniq bir kasbni tanlash, balki u ijtimoiy ahamiyatga ega 
bo‗lgan inson hayotining mazmun-mohiyati sifatida ham alohida o‗rin tutadi. Bunda 
uning kasb tanlash orqali hayot yo‗li ham aniqlanadi. Insonning ayni vaqtdagi 
turmush-tarzi, oilasi, do‗stlari, kelajakdagi taqdiri, orzuyu havasi qo‗yin-ki, butun 
borliq faoliyatiuning tanlagan kasbi bilan bog‗liqdir. To‗g‗ri tanlangan kasb bolaning 
o‗zi uchun ham, uning ota-onasi uchun ham, davlatimiz uchun ham manfaat keltiradi. 
Tarixga murojaat qiladigan bo‗lsak, azaldan xalqimiz jamoa-jamoa bo‗lib, keyin 
mahallada yashab, o‗z o‗rniga ega bo‗lgan. Har bir mahallaning kulolchilik, 
pichoqchilik, misgarlik, novvoychilik, zargarlik, do‗ppichilik, temirchilik kabi o‗z 
nomlari bo‗lib, ushbu kasb-hunarlari bilan ro‗zg‗or tebratib,oilalarini boqishgan va 
mehnatga layoqatsiz keksayu – qariyalarga g‗amxo‗rlik qilishib, mehr – muruvvat 
ko‗rsatishgan. O‗zbekiston Konstitutsiyasining 66-moddasida ―Voyaga yetgan, 
mehnatga layoqatli farzandlar o‗z ota – onalari haqida g‗amxo‗rlik qilishga 
majburdirlar‖, deyilgan. Tarix tajribasi shundan dalolat beradiki, dunyoda ikkikuch – 
bunyodkorlik vavayronkorlik g‗oyalari hamisha kurashadi. Bunyodkorlik g‗oyalari 
yurtni obod, xalq hayotini farovon qilishdek oliy janob maqsadlari bilan ajralibturadi. 
Milliy mafkuramizning bosh g‗oyasi: “ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot 
barpo etish”dan iboratdir. Uning asosiy g‗oyalaridan sanalganVatanravnaqi, 
xalqfaravonligi, 
yurttinchligibevositaushbujamiyatninga‘zosiodamzotningkasb 
– 
korivamehnatfaoliyatibilanchambarchasbog‗liqdir. 
Inson kamoloti masalasi,ya‘ni maktabda o‗quvchilarni kasb – hunarga 
yo‗naltirishning ijtimoiy – psixologik jihatlariga e‘tiborni qaratgan holda mavjud va 
ideal holati orasidagi tafovutlarni belgilab olamiz. O‗quvchilar o‗rtasida kasbiy 
layoqatga, qobiliyatga, iqtidorga, iste‘dodga ega bo‗lgan yoshlarni topib, tarbiyalash 
hamda kamolga yetkazish pedagogik-psixologik shart-sharoitlar yaratish zarurati 
bilan izohlanadi. 
Boladagi kasbiy layoqat va tushunchalar shakllanish jarayonini prognostik 
metodlar asosida shartli ravishda quyidagi bosqichlarga ajratib ko‗rsatish mumkin. 
1-bosqich. Maktabgacha ta‟limda. 
Bu davrda bola asosan o‗yin faoliyati asosida ijtimiylashib boradi. Bola 
harakatli, rolli va didaktik o‗yinlar kompleksida jismonan va aqlan shakllanadi. 
Bolaning ruhiy o‗sishi yon atrofga, tengqurlari va kattalarga bo‗lgan munosabatida 
qaror topa boshlaydi. Boladagi shaxsiy-tabiiy ehtiyojlarning pedagogik talablar 
darajasida qondirilib borilishi yangi ehtiyojlarning tug‗ilishiga turtki bo‗ladi. Bu 
jarayonda: 
Ehtiyoj 
motiv 
munosabati 
vujudga 
keladi. 
Bola 
kimlar 
bilandir 
―do‗stlashadi‖,kimlar bilandir ―fikrlashadi‖. Ana shu munosabatlar rivoji dastlabki 
kasbiy tushunchalarning shakllanishiga turtki bo‗ladi. Bola harakatli va rolli 
o‗yinlarni ijro etar ekan, bir nechta kasblar (o‗qituvchilik, shifokorlik, harbiy va 
hokazo) bilan tanisha boshlaydi. Boladagi qiziqishlar va ―bu nima?‖ savollari ichki 
refleksiyani shakllantiradi. Oila Vatan ichidagi kichik vatan hisoblansa, bola uchun 
ijtimoiy makon oila hisoblanadi. Bola ota-onasi va tarbiyachisiga taqlid ko‗zi bilan 
qaray boshlaydi. 

---

324 
O‗quvchilarning bolalik davridan kasb tanlash motivlarini tahlilqilib ko‗radigan 
bo‗lsak, pedagogika fanida shaxsni ijtimoiylashuvida taqlid tarbiyasining alohida 
o‗rni borligi aniqlangan. Bu muammo J.G.Mid va Z.Freyd nazariyalarida ham 
alohida o‗z ifodasini topgan. Midning ta‘kidlashicha ―...bolalar birinchi navbatda, 
atrofdagilarning 
harakatiga 
taqlid 
qilib 
ijtimoiy 
mavjudot 
sifatida 
rivojlanadilar.Taqlid shakllaridan biri o‗yin hisoblanadi. O‗yinlarda ko‗pincha bolalar 
kattalarga taqlid qiladilar. Bolalar o‗yini oddiy taqliddan to‗rt-besh yoshli bola 
kattalarga o‗xshab bajaradigan murakkab harakatlargacha tadrijiy yo‗lni bosib o‗tadi. 
Aksariyat holda bola oilasida ota-onasiga, bog‗chada bog‗cha opaga, taqlid qila 
boshlaydi. Bugungi jadal rivojlanayotgan zamonda bolaning iste‘dod zaxirasiga 
mansub xarakter belgilarini barvaqt aniqlash mumkinligi va zarurligi hamda bu 
xususiyatlar qay darajada bolalarda tarkib topishi, asosan, ota-onalar va 
tarbiyachilarga bog‗liqdir.
2-bosqich.Umumiy o„rta ta‟limda. 
Tadqiqotlarimizda shu narsa aniqlanganki, umumiy o‗rta ta‘limning 
boshlang‗ich ta‘limida ham bolajonlar maktabda birinchi o‗qituvchisiga albatta taqlid 
qila boshlaydi. Ayniqsa birinchi sinf o‗quvchilarining 84-86 foizi o‗qituvchi bo‗lish 
istagida ekanliklarini ko‗rsatishgan. Bu jarayon yuqori sinflarga borgan sari kamayib, 
bitiruvchi sinflarga kelganda 8-10 foizga tushib qolganligi aniqlangan. Bu ko‗rsatgich 
boladagi kasbiy qiziqish, so‗ndi degani emas, aksincha yuqorida ta‘kidlaganidek, 
o‗quvchi kasblar olamiga faol kirib kelganligi, ularning mohiyatini anglab, erkin 
ravishda yoki biron motiv asosida tanlay boshlaganligining guvohi bo‗lamiz. 
O‗quvchida bilim egallashga bo‗lgan qiziqish u tanlagan kasbiga bo‗lgan 
qiziqish bilan uyg‗unlashib ketadi. Aynan mana shu “qiziqish”tushunchasi qanday 
shakllanadi? Degan savolning yechimini topib olish lozim. Chunki, qiziqish va