Бошланғич таълим кафедраси

Sonli kartochka ularning soniga mosmi? 
— 
Yuq, 6 ta lik sonli kartochkani quyish kerak. 
— 
Sen 6 talik sonli kartochkani topib quy. Qanday kilib quyonlar 6 ta bulib 
qoldi? 
— 
Bitta quyon qo‘shildi va ular 6 ta bo‘ldi . 
— 
Tipratikonlar ko‘pmi yoki quyonlarmi? Doniyor, javob bermoqchimisan? 
— 
Ha, quyonlar tipratikonlarga qaraganda, ko‘p, ular 6 ta. 
— 
Qaysi biri kamroq, ular nechta? 
— 
Tipratikonlar kam, ular 5 ta. 
— 
Qaysi son katta? 6 mi yoki 5 mi? Dilfuza, sen javob ber. 5 soni 6 dan kichik. 
— 
To‘g‘ri, bolalar, quyonlar va tipratikonlar soni teng, ya‘ni 6 tadan bo‘lishi 
uchun nima qilish kerak? 
— 
Tipratikonlarga 1 ta tipratikon qo‘shish kerak. 
— 
Mana 1 ta tipratikon qo‘shdim, ular nechta bo‘ldi? Sonli kartochka ular 
soniga mosmi? 
— 
Tipratikonlar 6 ta bo‘ldi. Sonli kartochka ularning soniga mos emas, endi 6 
talik sonli kartochka quyish kerak. 
Stol ustida 6 ta katta va 7 ta kichik olmaning rangli tasvirlari orasida ma‘lum 
masofa koldirib terib qo‘yiladi. 
— 
Bugungi matematika mashg‘ulotimizda sizlar 6 gacha sanashni 
o‘rganasizlar. Sanoq doskasida olmalar turibdi. Ularning kattaligi haqida nima deyish 
mumkin? qaysi olmalar katta? Yuqoridagilarimi yo pastdagilarimi? 
Yuqorida katta olmalar, pastda esa kichik olmalar turibdi. 
— 
Ularning miqdorini qanday bilish mumkin? 
— 
Sanab ko‘rib bilish mumkin, tagma-tag qo‘yib bilish mumkin. 
— 
Qani Nargiza, sen chiqib katta olmalarni sana, ular nechta ekan? 
— 
Katta olmalar 6 ta ekan? 
— 
Katta olmalarning yoniga 6 talik sonli kartochka qo‘y. 
Botir, sen kichkina olmalarni sanab ko‘rchi, ular nechta ekan? 
— 
Katta olmalar bilan kichik olmalar teng emas ekan. 
— 
Bolalar qaysi son katta 6 mi yoki 7 mi? 
— 
Qaysi son kichik 6 mi yoki 7 mi? 
— 
7 soni 6 dan katta, 6 soni 7 dan kichik. Katta olmalar ko‘pmi yoki kichik 
olmalar ko‘pmi? 
Ularning ko‘p yoki kam ekanligi yaxshi ko‘rinishi uchun nima qilish kerak?
— 
Olmalarning ko‘p yoki kamligini bilish uchun har bir katta olmaning tagiga 

---

218 
bittadan kichik olma qo‘yib chiqamiz.
Akrom, sen har bir katta olmaning tagiga bittadan kichik olmani tagma-tag 
qo‘yib chiq va qaysi son katta qaysi son kichik ekanligini! aytib ber? 
— 
Katta olmalar 6 ta, kichik olmalar 7 ta ekan, 
7 
soni 6 dan katta, 6 soni 7 dan kichik 
Yakunlash.— Bolalar, bugungi mashg‘ulotimizda sizlar 8 gacha sanashni 
o‘rgandinglar, har xil shakldagi predmetlarni geometrik figuralar bilan solishtirib 
ko‘rdingiz. «qancha» bo‘lsa, shuncha harakat qil» o‘yin mashqini bajardingizlar. 
SHuning bilan bugungi mashg‘ulotimizni yakunlaymiz.
MASHG‘ULOT MAZUSI: 8 ichida sanashni mustahkamlash. 
1.Son-sanoq: 8 ichida sanashni mustahkamlash. Sonli kartochkalar.
2.Kattalik. Predmetlarning uzunligi va balandligini taqqoslash.
Bolalarning 8 soni hosil bo‘lishi hao‘idagi tasavvurlarini hamda 8 ichida sanash 
ko‘nikmalarini mustahkamlash. Ularni sanash hamda 2 predmetli tuplam 
elementlarinn yonma-yon qo‘yish asosida buyumlar katta-kichikligini aniqlashni 
mashq qildirish, predmetlar soni ularning o‘lchamiga bog‘liq emasligi xaqidagi 
tasavvurni mustahkamlash. Predmetlarning uzunligi va balandligi, balandliklarni 
taqqoslash ko‘nikmalarini mustahkamlash.
Ko‘rgazmali material. Namoyish qiluvchi: xil balandlikdagi tayoqchalar. 
Tarqatma: yirik va mayda toshchalar (10 ta), uzun va kalta arqonlar.
MASHG‘ULOT MAZMUNI
Predmetlarni istagan yo‘nalishda sanash mumkinligi xaqidagi tasavvurni 
rivojlantirib borib, birorta ham narsani o‘tkazib yubormasdan, birortasini ikki marta 
sanamasdan sanash kerakligini ta‘kidlash, har xil qilib joylashtirilgan predmetlarni 
sanashni mashq qildirish. 
10 sonining hosil bo‘lishi haqidagi bilimlarni hamda 10 ichida sanash 
ko‘nikmasini 
mustahkamlash. 
Geometrik 
figuralar 
(uchburchak, 
tug‘ri 
to‘rtburchaklar) tomonlarining uzunligiga qarab, har xil bo‘lishini ko‘rsatish.
Ko‘rgazmali material. Namoyish qiluvchi: 8 ta samolyot tasvirlangan sanog‘ich, 
o‘nta o‘yinchoq, 9 ta doiracha, uchburchak shaklidagi ramqalar.
T a r q a t m a: Har bir bolada doira shaklida joylashtirilgan besh-oltita 
predmetning rasmi tasvirlangan kartochka. Ikki tokchali kartochka, geometrik 
figuralar solingan yashikcha, uzunligi 4 va b santimetr, ulchamlari xar xil bulgan 
tayokchalar (xar biridan 6 tadan).
MASHG‘ULOTNING BORISHI 
— Bolalar, qo‘limdagi ramkalar qanday shaklda? Oldingizdagi sanoq cho‘pdan 

---

219 
har xil uchburchaklar yasang. 
— 
Farrux, sen qanday shaklda va nechta ramka yasading? Senga shu 
uchburchakni yasash uchun har xil uzunlikdagi tayoqchalardan nechtadan kerak 
bo‘ladi ? Endi to‘g‘ri to‘rtburchakli ramkani ham yasashga urinib ko‘ring. 
Ya k u n l a sh: Bolalar, bugun matematika mashg‘ulotimizda nimalarni 
o‘rgandik? Bolalar bilimini umumlashtirib, mashg‘ulot yakunlanadi.
Mashg'ulotda ko'p qo'llanmalardan foydalaniladi, awal ular stol ustiga, bolaning 
chap tomoniga joylashtiriladi, ish davomida esa u foydalanilgan qo'llanmalarni 
o'zining o'ng tomoniga taxlab boradi.
 
Maktabgacha yoshdagi bolalarda elemetar matematik tasavvurni rivojlantirish 
jarayonida quyidagi xulosa va tavsiyalarga keldik: 
1. Boshlang‘ich ta`lim amaliyotida qo‘llanuvchi masalalar bolalar bilish 
faoliyatini shakllantirishga turli darajada qulaylik yaratadi. Bu holat ularni 
shakllantirish tahsiri darajasi bo‘yicha guruhlarga masalalarni cheklash zaruriyatini 
qo‘yadi.
Shu ma`noda masalalar ikkiga bo‘linadi: 
a) Fikrlashni faollashtirishga xizmat etmaydigan, bolalarning taqlidiy (TF) va 
reproduktiv faoliyati (RF) bilan bog‘liq masalalar.
Bu faoliyatlar turlariga quyidagi masalalar mo‘ljallangan: ob`yekt (jarayon, 
hodisalar) va amaliy usullarni bilishga qaratilgan topshiriqlar (I daraja); o‘rganilgan 
axborotni qayta ishlashga, tipovoy mashqlarni bilishiga masalalar; namunalar mavjud 
bo‘lgan masalalar; ular qismining bir bo‘lagi mavjud masalalar; qo‘shimcha 
aniqlashtiriladigan masalalar; qo‘shimcha savolli masalalar; tegishli ko‘rsatmali 
masalalar; nazariy spravkali masalalar; algoritmli masalalar; klassifikasiya qo‘llangan 
masalalar (II daraja),
b) bolalar bilish faoliyatini faollashtirishni rag‘batlantiruvchi masalalar.
Bu guruhdagi masalalarni amalga oshirishda bolalarning bilish faoliyati 
predmetlardan foydalanish, ularni tahlil etish, yangilash va yaratishga talablarning 
cheklangan yoki kengaygan tarkibi va xususiyatiga bog‘liq xolda ikki darajada 
amalga oshirilishi mumkin.
Shakllantirishning uchinchi darajasi (izlanish - ijroiy faoliyat) savol-javob bilan 
bog‘liq, amaliy yoki unga yaqin amallarga oid masalalar; notipovoy masalalar 
(muammoli masalalar, muammoli topshiriqlar); turli bilishi usuliga yo‘l qo‘yadigan 
masalalar; mazmunan bir xil, lekin bilishi usuli har xil masalalar; ortiqcha miqdorli 
masalalar; atayin noto‘g‘ri miqdorli masala, topshiriqlar; turli xil faoliyatlar 
omixtasini ko‘zda tutgan masalalar; predmetlararo xususiyatli masalalar kiradi.
Shakllantirishning 
uchinchi 
darajasiga 
(ijodiy 
faollik) 
tadqiqot, 
ratsionalizatorlik, ixtirochilik faoliyatiga masalalar, bu muammoli masalalardir. 
2. Biz o‘zimizning nazariy qarashlarimiz (kontseptsiyalar) asosida boshlang‘ich 
sinfda matematika kursining metodik ta`minoti tarkibini aniqladik va bolalarning 
o‘qish jarayonida bilish faoliyatining foydalanilmagan imkoniyatlarini belgiladik. 
Ishlab chiqilgan didaktik materiallar o‘quv vaqti noishlab chiqarish sarfiyotini 
kamaytirishga yordam beradi, bolalar bilish faoliyatini jadallashtirishga imkon 
yaratadi, bolalar makoniy va mantiqiy fikrlashi, o‘quv ishiga ijodiy yondoshuvi va 
o‘qishga qiziqishini oshirishga imkon beradi.

---

220 
Tarbiyachi ta`lim jarayonini qulaylashtirishga intilib, eksperimental darslar 
tizimini taklif etdiki, unda bolalar bilish faoliyatini faollashtirish shart-sharoitlari 
amalga oshirilgan va muallif ishlab chiqqan didaktik qo‘llanma va materiallardan 
foydalanilgan.