Bosh tarxni loyihalashda xavfsizlik talablarini ta`minlashi umumiy tushunchalar va hujjatlar

Loyihalashda konstruksiya ashyolariga qo‘yiladigan talablar
Fuqaro va sanoat binolarining qurilish konstruksiyalari ashyolari turlicha bo‘lib, ular loyihalashda turli mezon va talablarga asoslanib tanlanadi. Binolar konstruksiyalarining asosiy ko'rsatkichlariga ularning og'irligi, o‘tga chidamliligi, iqtisodiy ko‘rsatkichi, ishonchliligi va uzoqqa chidamliligi, shuningdek, mustahkamligi, bikrligi, ustivorligi, zilzilabardoshligi va h.k. lar kiradi. Quyida konstruksiya ko‘rsatkichlarining eng asosiylariga qisqacha ta’rif berilgan.
Og‘irlik. barcha shart-sharoitlarda og‘irligi eng kam bo‘lgan konstruksiyalar afzalroqdir. Bu transport sarflarinigina kamaytirib qolmasdan, balki ayni konstruksiyaga tushadigan va undan pastda turadigan konstruksiyalarga tushadigan yukni kamaytirishga olib keladi.
O‘tga chidamlilik. Temir-beton, beton va g'isht-tosh konstruksiyalar eng chidamlilaridir. Yog‘och konstruksiyalar ham yetarli darajada chidamli,biroq ular yonuvchandir. Metall konstruksiyalar o'tga chidamsiz.
Uzoqqa chidamlilik. Temir-beton, beton va g'isht-tosh konstruksiyalar noagressiv muhitlarda eng chidamli konstruksiya hisoblanadi. Tegishlicha qarab turilganida metall konstruksiyalar ham uzoqqa chidashi mumkin. Yog‘och konstruksiyalarning chidamliligi eng kamdir. ular namlanishdan va chirishdan saqlashni talab qiladi. Foydalanish sarflari. Temir-beton, beton va g'isht-tosh, aluminiy, plastmassa konstruksiyalariga ekspluatatsiya jarayonida mablag4 sarf qilinmaydi. Yog'och konstruksiyalarda chirishga qarshi kurashish uchun, buzilganida tuzatish uchun, po'lat konstruksiyalar zanglamasligi uchun sarf-xarajat talab qilinadi. Yig‘ma temir-beton. Ularning asosiy afzalliklariga yuqori darajada industrialligi va arzon mahalliy ashyolardan keng foydalanish imkoniyatlari borligi kiradi. Bunday konstruksiyalar:
1) turar-joy jamoat binolarida (yirik panelli va hajmiy-blokli ko‘p qavatli turar-joy binolarida, yopma elementlari, orayopma elementlari, zina, poydevor elementlari o'mida);
2) sanoat binolarida (oralig'i 18 m gacha bo'lgan stropila to‘sinlari, oralig‘i 18 va 24 m bo‘lgan fermalar, oralig'i 18 m gacha bo‘lgan kranosti to'sinlari, yopma plitalar, balandligi 18 m gacha bo'lgan ustunlar, ustunlar to‘ri 6x6, 6x9, 6x 12 m bo'lgan ko‘p qavatli binolarning sinchlari, qobiqlar, poydevor to'sinlari, poydevorlar, ustun-qoziqlar va boshqalar);
3) qishloq xo'jaligi qurilishlarida (ustunlar, ramalar, to'sinlar, plitalar, arkalar, devor panellari, novlar, uzun tirgaklar va boshqalar);
4) muhandislik inshootlarida (avtomobil yo'llari va temiryo‘l ko'priklari, o‘tkazish yo‘llari, transport galleriyalari, quviirlar, tirgak devorlar, buyumlar, bunkerlar, elevatorlar, elektr uzatish liniyalarining tayanchlari) keng ko‘lamda qo‘llaniladi.
Yaxlit temir-beton. Yig‘ma konstruksiyalarga qaraganda bir qancha yaxshi sifatlarga ega — ularda ulangan joylar bo‘lmaydi, kesik bo‘lmaydi, bikrligi va yaxlitligi juda yuqori, shu tufayli ashyo sarfi kamayadi, zilzilabardoshligi ortadi. Biroq ulami quyidagi hollardagina qo'llash iqtisodiy jihatdan foydalidir:
1) ko'p marta aylantiriladigan tirama yoki sirpanadigan qolipdan foydalanish imkoniyati bo'lganida;
2) ixchamlashtirilgan yig'ma elementlardan foydalanib, obyektlar qurib bo'lmaganida;
3) qurilish joyida konstruksiyalarni betonlash, obyektni qurish tezligini orqaga surmaganida va ayni bir vaqtda boshqa ishlarni bajarishga halaqit bermaganida.
Po‘lat konstruksiyalar. Po'latning yuqori mexanik xossalari va ishonchlilik ko‘rsatkichlari tufayli ustunlar oralig'i (prolyot) juda uzun bo'lgan hollarda, baland bino va inshootlarda, yuk (nagruzka) juda katta bo'lganida ishlatiladi. Po‘lat qimmat turganligi va kamyob bo‘lganligi uchun po‘lat konstruksiyalardan faqat u iqtisodiy jihatdan temir-beton konstruksiyalarga qaraganda zarur bo'lgan hollardagina foydalaniladi.
Yog‘och konstruksiyalar. Yog‘ochdan tayyorlanadigan, ko'tarib turuvchi va ixotalovchi konstruksiyalar, asosan yog'ochdan foydalanish imkoniyatiga ega bo'lgan hududlarda, shuningdek, shunday konstruksiyalar tayyorlanadigan ishlab chiqarish bazalari birjoyda joylashgan tumanlarda quriladigan binolarva inshootlarda, temir-beton yoki po'lat konstruksiyalarga nisbatan agressiv muhitli binolarda qokllanadi. Yog'och konstruksiyalar, odatda, bir va ikki qavatli turar-joy, jamoat hamda qishloq ho'jalik binolari, mineral o'g'it omborlari, kuchlanishi 35 kV gacha bo'lgan elektr uzatish liniyalari tayanchlarini (ayrim hollarda 220 kV gacha) va aloqa liniyalarini qurishda ishlatiladi.
G‘isht-tosh va armotosh. Tabiiy arralanadigan tosh (tuf, pemza. ohaktosh) qazib olinadigan tumanlarda, ayniqsa, Kavkazorti, Moldaviya, Janubiy Ukraina va boshqa tumanlarda ishlatish maqsadga muvofiqdir. G'ishttosh konstruksiyalar uchun tabiiy ashyolar — g'isht, keramik bloklardan keng qo'llaniladi. G‘isht-tosh konstruksiyalar, asosan, devorbop ixotalar, tirgak devorlar, ustunlar tarzida ishlatiladi. Yuqorida zikr etilgan turli ashyolardan qilingan konstruksiyalar bilan bir qatorda respublikamizda boshqa xil ashyolar (xom va pishiq g'isht, paxsa va guvala, yog'ochdan turli to'ldirgichl
Binolarga ta’sir etayotgan yuklar va binoning yerosti qismini loyihalash
Turar-joy va jamoat binolarining yerosti qismlari yerto‘lali, texnik yerto‘lali va podvalsiz turlarga boMinadi. Binoning yertoMa qismida har xil yordamchi xonalar bo‘lib ularda binoni normal ekspluatatsiya qilishga yordam beradigan uskunalarjoylashadi. Hozirgi paytda binolarni isitish sxemasi markazlashtirilganligi tufayli yerto‘ali binolar soni kamayib bormoqda. Muhandislik tarmoqlari va bino ichidagi aloqa kommunikatsiyalari texnik yerto‘lalarga olrnashtiriladi. Binoning yertoMa devorlari, odatda, yerto‘lasiz bino poydevori materiali bilan bir xil bo‘ladi. Ular tuproqning gorizontal bosimiga etarlicha bardosh beruvchi, yerto‘la isitiladigan binolarda esa issiqlikni saqlash xususiyatlariga ham ega bo‘lishi kerak.
Yerto‘la xonalarini shamollatish va yoritish uchun yer sathidan pastda joylashgan deraza o‘rnatiladi va o‘z navbatida deraza oldida maxsus chuqur qoldiriladi. YertoMa qavati xonalariga bino ichidan, ya’ni zina katagida joylashgan yoki bino tashqarisida joylashgan, alohida chuqurga o‘matilgan bir yo‘nalishli zinalar orqali kiriladi. Chuqurning tepa qismi yopm alar yordamida yoki yondosh qurilgan bino bilan ta’minlanadi. Yuk va uning ta’siri Inshoot va binolarga tushadigan yuklar. Inshoot va binolarga tushadigan yuklam alar kelib chiqish sababiga ko‘ra asosan ikki guruhga bo`linadi
1. Tabiiy;
2. Sun’iy. Tabiiy yuklamalar o‘zgarib turgan atrofdagi muhitga bog`liq bo‘lib uchga b`linadi;
1. Mcteorologik;
2. Gravitatsion;
3. Zilzila. Yuklamalarni ta’siriga qarab ularni doimiy va vaqtinchaga bo`lishi mumkin;
Doimiy yuklama tabiiy imoratning asosiy qismlarining vazniga, Yerning bosimiga bog‘liq.
Vaqtincha yuklama uzoq muddatli, qisqa muddatli va о ‘ziga xoslarga bo`linadi uzoq muddatli yuklamalar: binoning ichidagi texnik moslamalar qisqa muddatli yuklamalar: odamlarning soni, vazni, saqlanadigan yuk, harakatdagi transport, qor va muz bilan qoplanish, shamol kuchi o‘ziga xos yuklamalar: yer strukturasining buzilishiga bog`liq.
Qor yuklamasi. Qor yuklamasi ko‘p hollarda inshootlarni avariya holatiga olib keladi. Qor yuklamalari gidrom et xizmati yordamida qurilishi tog`lik tumanlarda, notekis joylarda aw aldan aniqlanadi.
Shamol yuklamasi. Dovul shamollari ko‘pchilik muhandis qurilmalarini avariyasiga sabab bo`ladi. Bino va inshootlaming shakli, balandligiga qarab aerodinamik samarasi har xil bo`ladi. Bino tomi ikki yonga qiyali qilib yopilganda shamol keladigan tom oni ko`tarilishi mumkin. Binoning tomi yengil material bilan yopilganida esayotgan shamol kuchi uning og`irligidan ko'p kuch hosil qilib ko‘tarib yuborishi mumkin. Sifatli tahlil uchun modellarda sinab ko‘rish yoki mavjud inshootlarni kuzatish kerak.
Zilzila yuklamasi. Yer qatlamining tebranishi uning yorilishiga, buzilishiga olib keladi. Zilzilaning markazidan tarqaladigan tcbranish qurilgan inshoot poydevoriga ta’sir etadi. Zilzila paytida paydo bo`ladigan tebranish qurilmalarda ko'plab vayronalarga sabab bo`ladi. Shu sababli zilzila bo‘ladigan hududlarda maxsus choralar ko‘rilishi kerak: poydevorlarni mustahkamligi birlashtiruvchi burchaklarning qo‘shimcha mustahkamlash va h.k.Turar-joy va jam oat binolarining yerosti qismlari yerto`lali, texnikyerto`lali va yertoMasiz turlarga boMinadi.Binoning yertoMa qismida har xil yordamchi xonalar bo‘lib ularda binoni normal ekspluatatsiya qilishga yordam beradigan uskunalar joylashadi.