Bosh miyaning tuzilishi Reja
Download 0,89 Mb.
|
|
Aim.uz Bosh miyaning tuzilishi Reja
Yangi tugilgan bolaning bosh miyasining ogirligi 340-400 g bo’lib tana ogirligining 1/8-1/9 qismini tashkil etadi. Katta odamda esa 1/40 qismini tashkil etadi. Bolaning 7 yoshigacha bosh miya tez o’saboradi. Bosh miya odamning 20-30 yoshdagina o’sib tugaydi. Bola hayotining 1-2 yoshlarda bosh miya orqa miyaga nisbatan tezroq o’saboshlaydi, so’ng orqa miya tezroq o’sa boshlaydi. 1-jadval
Yoshga qarab bosh miya ogirligining o’zgarishi
Bosh miya hayvonot olamining taraqqiyoti jarayonida rivojlanib borgan. Bosh miya bo’laklarining rivojlanishi va vaznining ortishi turli hayvonlarda turlicha bo’ladi. Masalan, baliqlarda va qushlarda bosh miyaning miyacha qismi yaxshi rivojlangan, Sut emizuvchi hayvonlarda bosh miya yarim sharlari yaxshi rivojlangan bo’lib, miya sopini o’rab oladi. Evolyutsion rivojlanishda markaziy nerv sistemasining ayrim qismlari tabaqalanib boradi. Bu bo’linish hayvonlarning hayot sharoitiga qarab turli xil bo’ladi. Yuksak darajada tuzilgan maymunlarda va odamda bosh miyannng katta yarim sharlar bo’lagi juda rivojlangan bo’lib, bosh miya vaznining 80% ni tashkil etadi. Bosh miya ham orqa miya kabi oq va kulrang moddalardan tashkil topgan. Bosh miyaning kulrang moddasi turli xil neyronlardan tashkil topgan. Bosh miyada 14 mlrd. nerv hujayralari joylashgan. Bundan tashqari bosh miyaning 60-90% ni neyrogliya hujayralari tashkil etadi. Neyrologiya himoya qiluvchi va ushlab turuvchi tayanch to’qima hisoblanadi. Neyrogliyada gormonlar va gormonga o’xshash moddalar hosil bo’ladi. Bosh miya uzunchoq miya va Voroliy ko’prigi, miyacha, o’rta miya, oraliq miyadan iborat bo’lib bu qismlarni bosh miya. sopi deb yuritiladi. Bu qismlarni miya katta yarim sharlari qoplab turadi. KEYINGI MIYA Keyingi miya uzunchoq miya bilan Varolio ko’prigidan iborat. Uzunchoq miyaning asosiy funksiyalari unda hayot uchun muhim markazlarning borligidan kelib chiqadi. Bundan tashqari, orqa miyadan markazga intiluvchi yo’llar, shuningdek bosh miyaning yuqoridagi boplimlaridan markazdan qochuvchi yo’llar keyingi miya orqali o’tadi. Uzunchoq miyadagi ba’zi nerv hujayralarining opsiqlari orqa miyaning turli boiimlariga boradi va uzunchoq miya bilan orqa miyani bir-biriga bog’laydi. Boshqa nerv hujayralarining opsiqlari esa, uzunchoq miyadan kelib chiqib. bosh miya nervlarini hosil qiladi. Uzunchoq miyada nerv hujayralarining topplamidan vujudga keladigan markazlar muhim reflektor aktlarni yuzaga chiqaradi. Yuqorida aytilganidek, uzunchoq miyada hayot uchun muhim bir qancha markazlar bor. Jumladan. nafas markazi, yurak faoliyati markazi, tomirlarni harakatlantiruvchi markaz, modda almashinuvini idora etadigan markaz uzunchoq miyadadir. Bu markazlaming fiziologiyasi darslikning tegishli boblarida mukammai bayon qilingan. Nafas markazida qo’zg’alish reflektor yopl bilan, shuningdek qonning ximiyaviy tarkibining ta’siri tufayli kelib chiqadi. Adashgan nervning markazga intiluvchi tolalari orqali o’pkadan keluvchi impulslar nafas markazini refleks yopli bilan uzluksiz qo’z gpab turadi. Qondagi karbonat angidrid asosan ximiyaviy ta’sir lovchi ekanligini yuqorida aytilganlardan bilamiz. Shunday qilib, nafas markazining faoliyati refleks yopl bilan ham, ximiyaviy yopl bilan ham idora etiladi. Yurak faoliyatining markazi nerv hujayralarining topplamidan iborat. Bu markazning asosiy ahamiyati yurakning ishini idora etishdan iborat. Nafas markazi kabi, yurak faoliyatining markazi ham refleks yopl bilan va ximiyaviy moddalar ta’siri bilan qo’zg’aladi. Aorta yoyidan va umumiy uyqu arteriyasining tashqi hamda ichki uyqu arteriyalariga bo’linadigan joyidan boshlanuvchi reflekslar yurak faoliyati markazining refleks yopl bilan qo’zg’alish iga misol bopla oladi. Yurak-tomir tizimining boshqa ko’p qismlari kabi shu qismlarida ham qon bosimi oshganda yurak faoliyati refleks yopli bilan tormozlanadi. Tomirlarni harakatlantiruvchi umumiy markaz ham reflektor va ximiyaviy ta’sir lar ostida bo’ladi. Bu markaz orqa miyadagi tomirlarni harakatlantiruvchi markazlaming faoliyatiga ta’sir etadi. Aorta yoyidan va uyqu arteriyasidan boshlanuvchi refleks (yuqoriga qaralsin) tomirlami harakatlantiruvchi markazning faoliyatiga ta’sir etib, tomirlami kengaytiradi. Simpatik nerv tizimi esa tomirlami toraytiradi. Modda almashinuvi markazlari modda almashinuvini idora etadi. Uzunchoq miyaning muayyan qismlariga igna sanchilganda siydik bilan qand chiqa boshlaydi yoki suv va tuz almashinuvi buziladi. Metabolizm, energetik talablar va ozuqa moddalari Metabolizm organizmni yaratish, o’zgartirish va parchalash yo’li bilan hayotni saqlab turish uchun zarur bo’lgan barcha biokimyoviy jarayonlarni o’z ichiga olgan bo’lib, uni konstruktiv (produktiv, anabolik) va energiyani o’zgartiruvchi (katabolik) metabolizmga bo’lish mumkin. Anabolizm (konstruktiv metabolizm) organizmning o’sishida ishtirok etuvchi hujayra moddalarini ishlab chiqarish, ya`ni endogen moddalarni (organizmning o’z moddalarini) sintez qilishni (jumladan Oqsillar, uglevodlar, yog’lar) o’z ichiga oladi. Umuman olganda biz moddalar, o’zga jismlar organizmning o’z moddalariga aylanadigan jarayonlarni organizmning assimilyativ energiya iste`mol qiluvchi (anabolik) jarayonlar deb ataymiz. O’simliklarda assimilyatsiya (fotosintez) quyosh nurini singdirib olishni o’z ichiga oladi, uning yordamida energetik past anorganik moddalar energiyaga boy organik moddalarga aylanadi (avtotrof organizmlar). By taking up nourishment or nutrients (proteins, fats, carbohydrates, vitamins, minerals, and trace elements) the body can create energy by the “combustion” of nutrients to maintain its organization (structure, catabolic, or energy metabolism) and the functions derived from it (growth, renewal of cells, body temperature, mechanical and chemical work). The nutrients are degraded by the enzymes of the digestive glands in the various divisions of the digestive system, broken down into chemical combinations that can be absorbed, and taken up (resorbed) by the gastrointestinal mucosa. These energy-rich combinations (e. g., fatty acids, amino acids, or glucose) enter the bloodstream and next reach the liver by way of the portal vein (see Liver, Function below). Eventually they reach the cells of the body, where they are broken down oxidatively in the mitochondria to energy-poor combinations (CO2 and H2O) (biological oxidation). The energy thus liberated is stored in energy-rich ATP following a chain reaction (mitochondrial respiratory chain). ATP in its turn is made available to processes requiring energy (e. g., protein synthesis or muscular work). ATP splits off phosphate molecules to liberate energy (see Chapter 1: Mitochondria). _ Metabolism, Energy Requirements and Nutrients Metabolism Metabolism, which includes all the biochemical processes needed to maintain life by building, transforming, and breaking down the organism, can be divided into constructive (productive, anabolic) and energy transforming (catabolic) metabolism. Anabolism (constructive metabolism) includes the production of cellular substances, i.e., the synthesis of endogenous (the body’s own) substances (.e. g., proteins, carbohydrates, fats) involved in the growth of the organism. In general we call processes in which substances foreign to the body are transformed into the body’s own substances assimilative energy-consuming (anabolic) processes. In plants assimilation (photosynthesis) involves capturing energy from sunlight, by which energy-poor inorganic substances are transformed into energy-rich organic substances (autotrophic organisms). Heterotrophic organisms, such as humans and ani- 9 The Digestive System Ovqat hazm qilishga aloqador bo’lgan bir qancha reflekslarning markazlari ham uzunchoq miyadadir. Soprish, so’lak chiqarish. me’da osti bezi bilan me’da bezlaridan shira chiqarish, ovqatni chaynash, yutish uzunchoq miyadagi markazlaming reflektor faoliyatidan kelib chiqadi. Bu reflekslarning yuzaga chiqishida bosh miya nervlari qatnashadi. Hozir aytilgan reflekslarning yoylari bosh miya nervlaridan tashkil topadi. Masalan, ovqat chaynash refleksining yoyi til-halqum nervining markazga intiluvchi tolalaridan va uchlik nervining markazdan qochuvchi tolalaridan iborat. Uchlik nervining markazga intiluvchi tolalari va yuz nervi bilan til-osti nervlarining markazdan qochuvchi tolalari soprish refleksining yoyiga qopshiladi. Uzunchoq miyada ba’zi reflekslarning markazlari bor. Aksa urish, yo’talish, Ko’zni yumib-ochish, Ko’zdan yosh chiqarish va qusish markazlari shular jumlasidandir. Nihoyat, gavda vaziyatiga aloqador reflekslar va Bo’yin muskullari bilan tana muskullari tonusining o’zgarishi uzunchoq miyaning faoliyatiga bog’liq. Quloqdagi vestibular apparatning labirintlarida kelib chiqadigan qo’zg’alish vestibulyar nerv orqali uzunchoq miyaga o’tib , Bo’yin va tana muskullarining tonusini hamda gavda vaziyatini refleks yopl bilan o’zgartiradi. Agar bosh miya uzunchoq miyaning yuqori chegarasi damidan qirqib qopyilsa, muskullar tonusi, birinchi galda qop1-oyoq va Bo’yin muskullarining tonusi juda ham o’zgarib ketadi. Tanani rostlovchi muskullar va qop1-oyoq muskullarining tonusi juda kuchayadi. Bunday hayvonning hamma muskullari tarang tortadi, old va orqa oyoqlari yozilganicha bukilmaydi, boshi orqasiga qayriladi. Stolbnyakka opxshaydigan bunday holat ko’pincha bir kecha kunduzdan ortiq davom etadi. Ana shunday hayvon turgpizib qopyilsa, old va orqa oyoqlarini bukmasdan soatlab turaveradi. O’rta miya bilan uzunchoq miyaning bog’lanishi uzilib qolganda, muskullar tonusi yuqorida tasvir etilganicha o’zgaradi. Tajribada o’rta miya uzunchoq miyadan ajralmay qolsa, muskullar tonusi bunday o’z garmaydi. Uzunchoq miyadan kopra pastroqdan kesish tonusni hyech bir o’zgartirmaydi. Bu kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, uzunchoq miya muskullar tonusiga juda kuchli ta’sir ko’rsatadi. lekin uning markazlari bu tonusni idora eta olmaydi. Muskullar tonusini idora etish vazifasini miyaning yuqoridagi boplimlari, birinchi galda o’rta miya ado etadi.
O’rta miya uzunchoq miyaning oldida joylashgandir. O’rta miyada nerv hujayralarining kattagina topplami bor. Nerv hujayralari shu yerda yadrolarni yoki markazlarni hosil qiiadi. Bu yadrolar sezuvchi va harakatlantiruvchi (effektor) yadrolarga bo’linadi. Harakatlantiruvchi yoki effektor yadrolar muskullar tonusiga, binobarin, odam yoki hayvonning hamma harakatlariga bevosita ta’sir etadi. Keyingi miyaning funksiyalarini Ko’zdan kechirganimizda, keyjngi miyani o’rta miyadan ajratib qopyish tufayli muskullar tonusining o’zgarishi bilan tanishgan edik. Bunday operasiyada yozuvchi muskullar tonusi oshib ketadi, hayvonning oldingi va keyingi oyoqlari taranglashib yoziladi. boshi orqasiga qayriladi. Agar shunday hayvon yonboshi bilan yotqizib qopyilsa, shu holda yotaveradi. Uzunchoq miya o’rta miyadan ajratib qopyilmaganda butunlay boshqacha manzara kuzatiladi. O’rta miyadan kopra yuqoriroqdan kesilganda, yozuvchi muskullar tonusi oshmaydi, yuqorida tasvir etilgan holda muskullar tarang bo’lgan bo’lsa, endi unchalik taranglashmaydi. Ularga shuningdek hujayra tuzilmasining bir qismini (hujayra membranasini) tashkil etgan xolesterin kiradi, u gormonning ajdod moddasi hisoblanadi. Va nihoyat, yog’lar erituvchilar bo’lib, ular yog’da eruvchan vitaminlarning (masalan, Vitamin A, vitamin YE) oshqozon-ichak tizimidan to’liq o’zlashishiga imkon beradi. Triglitseridlar ovqatlanish me`yoriga kiruvchi yog’larning asosiy qismini tashkil etadi. Bu neytral yog’lar bo’lib, ularning har biri glitserinning uch valentli spirtiga birikkan uchta yog’li kislotadan iborat. Eng ko’p uchraydigan yog’li kislotalar ichida palmitin, stearin, olein va linol kislotalaridir. Hayvon yog’larida asosan to’yingan yog’li kislotalar bo’ladi (dengiz suvdagi baliklar bundan istisno), o’simlik moylarida to’yinmagan yog’li kislotalarning miqdori ko’proq bo’ladi. cell (cell membrane) and is a hormone precursor. Finally, fats are solvents that allow the complete absorption of fat-soluble vitamins (e. g., vitamin A, vitamin E) from the gastrointestinal tract. Triglycerides constitute the major portion of the fats included in the diet. These are neutral fats, each consisting of three fatty acids attached to the trivalent alcohol glycerol. Among the more frequently encountered fatty acids are palmitic, stearic, oleic, and linoleic acids. While animal fats are predominantly saturated fatty acids (exception: salt water fish), vegetable oils have a higher content of unsaturated fatty acids (exception: coconut oil). Carbohydrates Carbohydrates are the preferred sources of energy of many organisms. The combinations most important in the human diet are the monosaccharides (e. g., glucose = dextrose), disaccharides (e. g., lactose = milk sugar), and polysacccharides (e. g., starch). Our diet contains chiefly monosaccharides contained especially in honey and fruit, disaccharides in milk and in all foods sweetened with the common household sugar saccharose (sucrose, cane sugar), and polysaccharides in vegetable (starch) and animal (glycogen) products. Carbohydrates can only be stored in small quantities in the body. For instance, during starvation the total store of glycogen in the liver and the skeletal muscles (about 300−400 g) is used up in a day and a half. Because of their sweet taste, simple sugars (monosaccharides and disaccharides) are very popular and have multiple uses. They are also suitable for protecting food from deterioration and therefore for preserving. On the other hand, simple sugars put a considerable burden on the pancreas. The small molecules reach the bloodstream rapidly and the blood sugar level rises rapidly. The pancreas must secrete large quantities of insulin in order to lower the blood sugar level, which then sinks to such low levels that it evokes a strong sensation of hunger with fatigue. With renewed sugar intake, the level rapidly rises again. A diet rich in sugar entails strong swings in blood sugar level, with consequent variability in performance. Moreover, simple sugars have practically no nutritional value, they are “empty calories.” Whole-grain products (starch + vitamins + fiber; see Fiber below) are more filling in the long run and avoid blood sugar peaks. Metabolism, Energy Requirements and Nutrients Bundan tashqari. tonusni idora etish qobiliyati ham bir qadar saqlanadi. Yonboshlatib qo’yilgan bunday it o’zicha oprnidan turadi. Agar boshining vaziyati o’zgartirilsa, u boshini gorizontal holda tutishga intiladi. Binobarin, o’rta miya tonusni idora etadi va uni tegishlicha taqsimlaydi. Bu, uygpun harakatlar qilish uchun zarur shartdir. Muskullar tonusiga taalluqli reflekslarning yoylari quloqdagi vestibulyar apparatida. shuningdek muskullarda boshlanib. u yerdan impulslar markazga intiluvchi tolalar orqali uzunchoq miyaga boradi. Yuqorida ko’rsatilgan yopl orqali kelgan qo’zg’alish uzunchoq miya bilan orqa miyaga o’tib , muskullar tonusini o’zgartiradi. Sezuvchi nerv yadrolariga kelganda, ularning faoliyati kopruv va eshituv funksiyalari bilan bog’langandir. Bosh miyasi o’rta miya yuqorisidan olib tashlangan hayvon yorugplik va tovushni sezadi. Agar shunday hayvonga ravshan yorugplik tushirilsa, u yorugp tushgan tomonga boshini buradi, Unda qorachiq refleksi ham saqlanib qoladi. Bunday hayvon tovush chiqqan tomonga ham boshini buradi. Bu reflekslar oriyentirovka (chamalash) reaksiyalaridan iboratdir.
Oraliq miya o’rta miyaning davomi bo’lib, uning oldida turadi. Oraliq miya uch boplimdan iborat: kopruv do’mboqlari, oqimtir jismlar va do’mboq osti sohasi. Markazga intiluvchi nervlarning hyech istisnosiz hanimasi (orqa miyadan. uzunchoq miyadan va miyachadan boshlanuvchi maxsus neyronlar yordami bilan) kopruv do’mboqlariga bog’lanadi, shu sababli gavdamizning har bir retseptoridagi qo’zg’alish albatta kopruv do’mboqlariga keladi. Afferent impulslarni talaygina qismi kopruv do’mboqlaridan bosh miya po’stloqlariga boruvchi maxsus tolalar orqali bosh miya po’stlog’iga o’tadi. Shunday qilib, sezishga taalluqli hamma signallar oldin kopruv domboqlaridan o’tadi va shundan keyingina bosh miya po’tlogpining tegishli sohalariga kiradi. Kopruv do’mboqlari zararlanganda sezuvchanlik kamayadi yoki butunlay yo’qoladi, bosh ogprigpi paydo bo’ladi. falaj kelib chiqadi. uyqu buziladi. quloq ogpir bo’lib qoladi, Ko’z xira tortadi va hakazo. Oqimtir qism kopruv do’mboqlariga qarama-qarshi oplaroq, harakatlantiruvchi markazdir. Yurish, yugurish kabi harakat reflekslaridan ko’pchiligining yoyi yoki ovqatlanish refleksi, jinsiy refleks va boshqa reflekslarning yoylari o’zining afferent (sezuvchi) qismi bilan kopruv do’mboqlariga bog’langan bo’lsa, efferent (harakatlantiruvchi) qismi bilan oqimtir qismlarga bog’langandir. Oqimtir qism ta’sir langanda gavdaning qarama-qarshi tomonidagi muskullar qisqaradi. Oqimtir jism zararlansa, odamning harakatlari izdan chiqadi. Do’mboq ostidagi sohaning markazlari oqsil, yogp, tuz va suv almashinuvini idora etadi. Bu markazlar ichak, qon tornirlari, bachadon va qovuq muskullarining devorlarining qisqarishiga ham ta’sir etadi. Bu markazlar ter ajralishiga va shu kabi funksiyalarga ham ta’sir ko’rsatadi. Termoregulyatsiya markazi ham dopmbogp ostidagi sohadadir. Dopmbogp osti sohasi zararlangan hayvon tana haroratini doimo bir xilda saqlay olmaydi. Uzunchoq miya. Uzunchoq miya orqa miyaning davomi bo’lib, uzunligi 3-3,5 sm. Uzunchoq miya va Voroliy ko’prigida reflektor va o’tkazish funktsiyalari amalga -oshiriladi. Uzunchoq miya ham oq va kulrang moddadan tuzilgan. Reflektor funktsiyalarida bosh miya nervlaridan 5 dan 12 gacha bo’lgan * nervlarning yadrolari ishtirok etadi. Uzunchoq miyadan chiqqan uchlamchi nerv yuz terisi ko’z, burun, tilni 2-3 qismi va tishlardan sezuvchi impulsni o’tkazib beradi. Bundan tashqari uzunchoq miyada nafas, qon tomir devori harakati nerv markazi, qusish, yutish, ter ajratish, so’lak ajratish, ko’z yoshi ajratish, qovoqlarni yumish, aksa urish, yo’talishni nerv markazlari bor. Uzunchoq miyaning reflektor funktsiyalari bosh miyaning yuqori bo’limlari bilan boshqarib turiladi. Uzunchoq miyaning morfologik tomondan shakllanishi bilan nafas olish, yurak tomirlari, ovqat hazm qilish va boshqa funktsiyalari takomillashib boradi. Uzunchoq miya hujayralari va nerv markazlari bolaning hayoti mobaynida rivojlana boradi. Bolaning 1,5- yoshida adashgan nerv markazining hujayralari ko’payadi va uzunchok miya hujayralari defferentsiyalanadi. Neyron aksonlarini uzunligi ortadi. 7 yoshda adashgan nerv yadrosi kattalarnikidek shakllanib tugaydi. Bola tugilgashida ko’prikdagi yadrolar shakllanib tugaydi. Uzunchoq miya va ko’prikdagi yadrolarni shakllanib. borishi bilan ularning funktsiyalari pam shakllanib boradi. Odam embrionining 5-6 oyligidan boshlab dastlabki Yarakatlar vujudga kela boshlaydi. Xomilaning 16-17 paftalarida uzunchoq miyada nafas olish nerv markazi shakllanadi, 21-22 haftalarida nafasni chiqarish nerv markazlari shakllanib tugaydi. Yangi tugilgan chaqaloq nafas himoya reflekslar (aksa urish, yo’tal va b.) rivojlangan bo’ladi. Ueunchoq miya va ko’prikni rivojlanishi tonik va vestibulyar reflekslar bilan boqlik. Yangi tug’ilgan bolada ovqatlanishga bo’lgan shartsiz reflekslar: so’rish, yutish va boshqalar yaxshiroq rivoklangan bo’ladi. Vestibulyar va tana. holatini tonusi reflekslari uzunchoq miya va miya ko’prigini. rivojlanishi bilan bog’liq bo’ladi. Miyachaning tuzilishi va funktsiyalari. Miyacha bolalarda biroz yuqoriroq joylashgan katta odam bosh miya qutisining ensa qismini to’ldirib turadi. Miyachada ikkita yarim shar bo’lib, bular bir-biri bilan chuvalchangsimon qism orqali birikib turadi. Miyacha funktsional jihatdan muskullarni uygunlashib qisqarishida va harakat aktlarida, bir gruppa muskullarni ma`lum tarangligini saqlashda va boshqa funktsiyalarda yshtirok etadi. Harakatlanish tizimining umumiy anatomiyasi. Tana shaklini ushlab turuvchi skelit, bog’lovchi to’qimalar tuzilmasida bog’langan suyaksimon va tog’ay elementlardan shakllanadi. Uning qismlari skelet muskullari yordamida harakatlantiriladi yoki mahsus holat va vaziyatda ushlab turiladi. Keng qamrovli harakatlanish tizimi atamasi o’z ichiga sklet va muskullarni oladi. Passiv harakatlanish tizimi skletlar va ularning birlashmalaridan iborat bo’lsa , active harakatlanish tizimi o’z ichiga Poyalar va ularning qo’shimcha tuzilmalarini (poya g’iloflari,kesmasimon suyaklar )oladi O’zlarining ushlab turish vazifasidan tashqari, sklet elementlari va ularning birlashmalari muskullarga harakat davomida tayanch sifatida hizmat qiladi sklet elementlari, birlashmalari va muskullari birgalikda harakatlanish organlarini hosil qiladi . SHu bilan birga sklet elementlari organlar sistemasini himoya qilish vazifasini ham bajaradi (bosh suyagi,umurtqa kanali, ko’krak qafasi). General Anatomy of the Locomotor System The skeleton, the supporting framework of the body, is formed by bony and cartilaginous elements, connected by connective tissue structures. Its parts are moved or held in defined positions or postures by the skeletal musculature. The overarching term locomotor system includes the skeleton and the musculature. The passive locomotor system consists of the skeleton and its joints (articulations), while the active motor system includes the striated muscles, the tendons, and their auxiliary structures (muscle fasciae, bursae, tendon sheaths, and sesamoid bones). Beside their supporting function, the skeletal elements and their joints serve to provide levers for the muscles during locomotion. The skeletal elements, joints, and skeletal musculature together form the organs of locomotion. In addition, the skeletal elements function to protect other organ systems (bones of the skull, vertebral canal, chest cage). The Bones The bony skeleton consists of bones of various structures and shapes. In the adult human, the skeleton is composed of about 200 individual bones, which are connected by cartilaginous, fibrous, and synovial joints. Each bone, with the exception of the cartilaginous joint surfaces and areas where flat tendons are attached, is enclosed in a connective tissue sheath, the periosteum, like a stocking. The shape of each bone is determined genetically, but its structure depends largely on the type and extent of the mechanical demands placed on it. According to their external shape, bones are divided into long, short, flat, and irregular bones. Examples of long bones (pipe bones) are the bones of the free extremities, with the exception of the wrist and ankle bones. Long bones are composed of a shaft (diaphysis) and an epiphysis at each end. During growth, each diaphysis and the corresponding epiphysis are separated by the so-called epiphyseal cartilage (epiphyseal plate) (see Fig. 3.10, p. 85). The short bones include the cubeshaped bones of the wrist and ankle. Among the flat bones are the ribs, the breast bone, the shoulder blade, and the bones of the skull. The irregular bones include the vertebrae and Hayvonda miyachaning bir tomoni shikastlansa, hayvon shu miyachasi shikastlangan tomoniga qarab og’ib, yiqilib ketaveradi. Bir necha kundan so’ng hayvon xarakatlari normallashadi. Agarda hayvon miyachasining ikkala yarim sharlari olib tashlansa, hayvon butunlay nogiron bo’lkb qoladi. Nogironlikning birinchi kunlarida hayvon o’rnidan turolmaydi, oddiy harakatlarni ham bajara olmaydi. Odamda miyacha faoliyati izdan chiqsa harakatlar koordinatsiyasi buziladi. Odam tez charchab, oyeqlarini juda kerib, gandiraklab va qaltirab yuradi. Bir necha oydan so’ng harakatlar tiklanadi, chunki muskul harakatlari koordinetsiyasida katta yarim sharlar po’stlogi ishtirok etadi. Miya yarim sharlari miyacha orqali skelet muskullarining tonusini va koordinatsiyasini reflektor yo’l bilan boshqarib turadi. Ung yarim sharlar miyachaning chap yarim sharlari funktsiyasini, chap yarim sharlar esa o’ng yarim sharlari funktsiyasini boshqaradi. Miya yarim sharlari miyacha orqali vegetativ funktsiyalar-yurak, qon tomirlar faoliyatini, ovqat hazm qilish va boshqa funktsiyalarni boshqaradi, chunki miyachada juda ko’p vegetativ markalar joylashgan. Yangi tugilgan bola miyachasining og’irligi 20,5-23 g 6 oylikda 62-65 g bo’ladi. Bolada miyachaning oq moddasi kulrang moddasiga nisbatan tez rivojlanib 7-6 yoshida tugaydi. Miyachada reflektor funkpiyalar shakllanishi uzunchoq miya, o’rta va oraliq miyani shakllanishi bilan bog’liq. O’rta miya. O’rta miya 4 ta tepalik plastinkasi va miya oyoqchalaridan tashkil topgan. Bundan tashqari qizil yadro, qora modda va bosh miyadan chiqadigan 3-4 juft ko’z olmasini harakatga keltiruvchi va 4 juft g’altaksimon nervlarning yadrolari bor. O’rta :miya yadrolari faoliyatiga qarab ikkiga - sezuvchi va haraxat yadrolariga bo’linadi. harakat yadrolari organizmda muskullar tonusiga to’g’ridan-tutri ta`sir etadi. Agarda hayvon bosh miyasini ochib, uzunchoq miya bilan o’rta chegarsidan 45° qilib qirqilsa, operatsiyasidan so’ng hayvon boshi orqaga qarab ketadi, dumi ko’tariladi. Agar miya sopi o’rta miyaning yuqorisidan kesilsa, bunday holat kelib chiqmaydi. Sezuvchi yadrolar eshitish va ko’rish funktsiyalarida ishtirok etadi. O’rta miyasi shikastlangan odamda faqat to’g’rilovchi reflekslar buziladi, lekin muskullar tonusi saqlanib qoladi. Chunki, odamda muskullar tonusini boshqarilishi bosh miya ishtirokida amalga oshiriladi. Shuningdek, o’rta miyada katta yarim sharlariga boradigan o’tkazuvchi yo’llar jomlashgan. O’rta miya ishtirokida vujudga keladigan reflekslar xomilani ona qornida rivojlanishida shakllana boshlaydi. Yangi tug’ilgan bolada qorachig’ refleksi yaxshi rivojlangan bo’ladi. Tovush va teri ta`sirotlariga ko’z qorachigini kengayishi bolaning 10 haftaligidayeq , vujudga keladi. Bolaning 2-3 oyligidan boshlab labirint resfleksi yaxshi */ namoyon bo’ladi. Bola yoshi ortishi bilan fazoda tana holatini ushlab turish refleksi ham yaxshi rivojlanib boradi. O’rta miyaning o’sishi va funktsional rivojlanishi miya sopining boshqa qismlarini taraqqiyoti bilan bogliq. Yangi tug’ilgan bolada o’rta miyaning vazni 2,5 g. Qizil yadro yaxshi rivojlangan bo’ladi. Shuningdek qora substantsiya ham taraqqiy etgan bo’lib hujayralari differentsiyalashgan bo’ladi. O’rta miya ishtirokida embrionning ona qorniadayoq turli reflekslar . shakllangan bo’ladi, tonik labirint, ximoya va boshqalar. Yangi tug’ilgan bolada qorachig’ refleksi yaxshi rivojlangan bo’ladi, Bola bir yoshigacha qorni tomonga ag’darilish, emaklash, o’tirishga o’rganadi. Oraliq miya. Oraliq miya o’rta miya yukorisida joylashgan. Oraliq miyaga qo’rquv dumboqari, dumboq osti qismi va tizzasimon tana kiradi. Dumboq ostki qismi yadrolari bilan bolani turli yosh muddatlarida taraqqiy etadi. ; Bola hayoti mobynida hujayralar differentsiyalashadi. Bu differentsiyalanish 7 yoshda tugaydi. Jinsiy voyaga Yetish davrida esa dumboq ostki qismi bosh miyaning turli bo’laklari bilan aloqasi kengayadi. Organizmdashi barcha • markazga intiluvchi nerv tolalari ko’rish do’mboqlari bilan bog’langan, shuning uchun barcha markazga intiluvchi nerv tolalari ko’ruv do’mboqlariga keladi. Ko’ruv bo’rtiklari ya`ni do’mboqlari shikastlansa, ko’rish butunlay yoki qisman yo’qoladi, bosh ogriydi, paralich yuz beradi, uyqu buziladi. Bo’rtiq . ostki qism funktsional jihatdan oqsil, yog’, tuz va suv almashinuvi boshqarilishi bilan bog’liq. Bundan tashqari bo’rtiq ostki qism nerv markazlari organizmda ter ajralishi, issiqlikni boshqarish va uglevodlar almashinuviga ta`sir etadi. Hayvon bosh miyasining ko’ruv do’mboqlarining ostki qismi shikastlansa tana temperaturasi birdek saqlanmaydi, uglevodlar almashinuvi buziladi. Tanada turli-yaralar paydo bo’ladi, tishlar to’kilib ketadi, va boshqa o’zgarishlar yuzaga keladi. Gipotalamus yadrolari 2-3 yoshda shakllanadi. Kulrang bo’rtiq hujayralari differentsiyalashuvi kechrok 13-17 yoshda tugaydi. Gipotalamus bosh miya katta yarim sharlarga nisbatan tezroq shakllanishi kuzatiladi. Yangi tug’ilgan bolada taktil, maza bilish, hidlash, temperatura va ogriq ta`sirlariga reflektor reaktsiya vujudga keladi. Bolada achchik, nordon, sho’r, shirin mazalarga reaktsiyalar vujudga keladi. Bog’cha yoshi davrining so’ngida po’stloq va po’stloq osti harakat nerv . markazlarini mexanizmini ma`lum darajada mutanosibligi vujudga keladi. Bola uyg’unlashgan harakatlarni bajaraboshlaydi. Ko’ruv bo’rtiqlari 4 yoshda intensiv rivojlanadi. O’smirning 13 yoshida esa o’lchamlari kattalarnikidek bo’ladi. Yangi tugilgan va 1 yoshgacha bo’lgan bolalarda issiqlik boshqaruvchi nerv markazlari yaxshi takommilashmagan bo’ladi. Bolalarda maza bilish, -temperatura, og’riq va boshqa turli ta`sirotlarga javob qaytarish reaktsiyasi yoshi kattalashishi bilan ortib boradi.
Vegetetiv nerv sistema ikki neyronli bo’lishi bilan somatik nerv sistemasidan farq qiladi. Vegetativ nerv sistemasining tolalari nerv markazlaridan chiqqach, organga uzilib, gangliy hosil qiladi. Gangliydan chiqqan nerv tolalari organga Yetib boradi. Nerv sistemasi simpatik qismining markazlari orqa miya ko’krak-bel qismlarining yon tarmoqlarida joylashgan. Orqa miya oldidan ikkinchi neyron boshlanib, uning tanasi joylashgan qism umurtqa pog’onasi oldi simpatik tugunlar hosil qiladi. har ikki tomondagi simpatik stvolda 3 ta bo’yin, 10-12 ko’krak, 5 bel, 4 ta dumg’aza va 1 ta dum tugunlari joylashgan. Bu tugunlardan chiqqan nerv tolalari yurak, qizilo’ngach, bronxlar, o’pka, va boshqa ichki organlarni nervlar bilan taminlaydi. Nerv sistemasi parasimpatik qismining markazlari orqa miyaning yuqorigi dumg’aza qismida, uzunchoq o’rta miyada joylashagan. Uzunchoq miyadan chiqqan adashgan nerv tolalari qalqonsimon bez, yurak, bronxlar, o’pka, qizilungach, oshqozon, ichaklar, me`da osti bezi, jigar va buyraklarni ta`minlaydi. Yorta miyadan chiqqan parasimpatik nerv tolalari ko’z qorachig’ini toraytiruvchi muskullarni va ko’zning kipriksimon muskullarini ta`minlaydi. Vegetetiv nerv sistemasining funktsiyalari. Simpatik va parasimpatik nerv sistemasi turli xil funktsional xossalarga ega. Ular turli organ funktsiyalariga nisbatan qarama-qarshi ta`sir etadi. Masalan, simpatik nerv sistemasi ta`sirlanganda yurak qisqarish soni va kuchi ortadi, qon tomirlari torayadi, oshqozon-ichak traktining harakat funktsiyalari susayadi, ko’z qorachig’i kengayadi, moddalar almashinuvi ortadi. Parasimpatik nerv sistemasi ta`sirlanganda yurak faoliyati tormozlanadi, ba`zi qon tomirlari kengayadi, oshqozon ichak traktining harakat funktsiyalari ortadi va ko’z qorachig’i torayadi. Vegetativ nerv sistemasining’ funkiiyalari bosh miyaning turli qismlari va bosh miya katta yarim sharlar po’stlog’i bilan boshqarilib turiladi. Vegetetiv nerv sistemasi ham o’z navbatida bosh miya faoliyatiga ta`sir etadi. Turli yoshdagi bolalarda vegetativ norv sistemasining rivojlaniish xususiyatliri yaxshi o’rganilmagan. Yangi tug’ilgan chaqaloqda yurak minutiga 120-140 marta qisqaradi va bolaning yoshi ortishi bilan qisqarishning soni kamayib boradi. Bu protsess bolada yurakka parasimpatik nerv sistemasi ta`siri ortib borishi bilan boqliq. Vogetativ nerv sistemasi funktsiyalari rivojlanishi bolaning harakat funktsiyalari rivojlanishi bilan bogliq, chunki skelet muskullarinnng qisqarishi reflektor ravishda yurak faoliyatiga ovqat hazm qilishga, nafas olishga, siydik ayirishga, qon bosimi va boshqa funktsiyalarni ortishiga sabab bo’ladi, veg’etativ nerv sistemasi funktsiyalarini I.P.Pavlov, L.A.Orbeli, A.G. Genetsinskiy, I.M.Bikov va A.A. Arshavskiy va boshqa ko’pgina olimlar tomonidan o’rganilgan. Ekstrimal (favqulodda) sharoitlarda vegetativ nerv sistemasi tashqi ta`sirlarga javob berib, ayniqsa, turli emotsional reaktsiyalarda qon aylanish, nafas, hazm, ayiruv, ichki sekretsiya organlarining funktsional holatini o’zgartirib yuborish xususiyatiga eg’a. Bunda yurak ritmi, nafas tezlashadi, ter ajralib chiqishi, almashinuv jarayonlari va shu kabilar kuchayadi. Sog’liq tizimidagi ijtimoiy-iqtisodiy gradientlar shu faktni ko’rsatadiki, sogliq tizimidagi tengsizlik muammosi nafaqat ushbu muammodan aziyat chekib jabr korganlar, balki jamiyatga tegishli bolgan har bir shahsning vazifasidir. Sogliqni saqlash borasidagi ijtimoiy-iqtisodiy gradientning sistematik xarakteri yana shuni ko’rsatadiki, sogliq borasidagi tengsizlik adolatsizlikning nishonasidir. Bu esa, ayniqsa hayot davomida ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatning rivojiga hissa qoshuvchi yoshlar va bolalarga nisbat sogliq borasidagi tengsizlik haqida gap ketganda yaqqol togridir. Shu boisdan, bolalar va yoshlar borasidagi sogliqqa qaratilgan etiborni hisobga olgan holda yuqori qatlamlar va davlat hukumati ushbu sohada adolatsizlikning oldini olish uchun bir qancha muhim chora tadbirlarni amalga oshirishlari zarur. Hukumat shuni hisobga olishi kerakki, bolalar va yoshlarga nisbatan yomon holdagi salomatlik chora tadbirlariga ajratilgan investitsiyalar ijtimoiy va iqtisodiy orqa ketishni taminlashi mumkin. Bolalar va yoshlarga qaratilgan etiborsizlik, hususan ota-onalarning bolalar salomatligini takomillashtitish uchun emas, aksincha bu borasida loqaydliklarga yol qoyishi aksincha natijani olib keladi va uzoq kozlangan rejadagi ijtimoiy ca iqtisodiy muammo va chekinishlarga olib kelishi mumkin. the thorax) subserve respiration (muscles of respiration, including intercostal muscles). The Muscles of the Trunk The muscles of the trunk include back, thoracic, and abdominal muscles as well as diaphragm The Back _ Segmental muscles of the back: m. erector spinae _ Muscles encroaching on the back: mm. trapezius, rhomboideus major and minor, together with levator scapulae (shoulder girdle muscle) and latissimus dorsi (muscle of the upper extremity) The Thoracic Wall _ Intercostal muscles (external, internal, intimi)—inspiration, expiration; scalenus muscles—inspiration _ Muscles encroaching on the trunk: m. serratus anterior—abduction of the arm, auxiliary muscle of respiration; m. pectoralis major—adduction, internal rotation of the upper arm, auxiliary muscle of respiration; sternocleidomastoid muscle, also auxiliary muscle of respiration. The Abdominal Wall Muscles: m. rectus abdominis, external and internal oblique muscles, mm. transversus abdominis, psoas major, and quadratus lumborum— rotation, flexion, lateral inclination of the trunk, compression of the abdomen. The Diaphragm The most important muscle of respiration (contraction—inspiration, relaxation—expiration). The Pelvic Floor Levator ani muscle—forms the pelvic diaphragm; m. transversus perinei profundus—forms the urogenital diaphragm; medial part of the levator ani (puborectalis), m. sphincter ani externus—voluntary constriction of the anus; m. sphincter urethrae—voluntary constriction of the urethra. 4 The Locomotor System (Musculoskeletal System) Vegetativ nerv sistemasining organizm ichki muhiti doimiyligini saqlashda ishtiroki ayniqsa muhim ahamiyatga ega. a Chunonchi, masalan, havo haroratining ko’tarilishi, ter ajralishining kuchayishi, shuningdek periferik qon tomirlar sistemasining kengayishi hisobiga issiqlik ajratish bilan o’tadi. Bularning hammasi tana xaroratini doimiy darajada tutib turish imkonini beradi va organizmning issiqlab ketishiga to’siqlik qiladi. Ko’p qon yo’qotish xollarida yurak ritmining tezlashuvi kuzatiladi, tomirlar torayadi va umumiy qon aylanishi doirasiga to’qimalar va organlardan normal qon aylanishni ta`minlaydigan taloqdagi depolangan qon otilib chiqadi. Takrorlash uchun savollar 1. Bosh miya organizim funktsiyalarini boshqarishdagi roli? 2. Oliy nerv faoliyatidagi qanday psixik jarayonlar amalga oshiriladi? 3. Bosh miya hayvonot dunyosida qanday rivojlangan? 4. Ontogezda bosh miya rivojlanish tarixi? 5. Bosh miya tuzilishini aytib bering? 6. Bosh miya bo’limlari qanday tuzilgan? 7. Miya po’stlog’ida qanday nerv markazlari bor? 8. Bosh miya qismlarining oq moddasi qanday tuzilgan. ASOSIY ADABIYOTLAR. 1. R.E. Xudoyberdiyev , N.K. Ahmedov, H.Z.Zohidov, R.A.Alavi, C.A.Asomov- Odam anatomiyasi . Toshkent 1993. 498-619 betlar. 2. F.N. Bahodirov-Odam anatomiyasi. Toshkent “O’zbekiston” 2006 betlar 3. N.Ahmedova , Z.Sodiqova-Normal Anatomiya va fiziologiyasi. Toshkent 2008. 281-328 betlar QO’SIMCHA ADABIYOTLAR:
Glossariy
TARQATMA MATERIAL: Aqliy xujum savollari
VIZUAL MATERIALLAR B.B.B. texnologiyasijadvali
Aqliy xujum savollari
Aim.uz Download 0,89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish