Bosh bo`laklar. Reja: Kirish: Gapni bo’laklarga ajratish Ega va uning ifodalanishi

To’ldiruvchi. To’ldiruvchi gapning uzviy bo’laklaridan bo’lgan ikkinchi darajali bo’lakdir. To’ldiruvchi uchun, asosan, ot va olmosh turkumi ifoda ashyosi bo’lib xizmat qiladi. U vositasiz va vositali kabi ikki turga bo’linadi.

• 
  Vositasiz to’ldiruvchi tushum kelishigidagi so’z bilan ifodalanadi. Ular quyidagicha ifoda ashyosiga ega bo’ladi:
  

• 
  Ot bilan ifodalangan: Bu zalimlar mүlkni barbad bergүchidүrlәr (Navoiy, MQ).
  

• 
  Otlashgan sifat bilan: Aqыl bu tarыqnы shiar qыlmas va yaxshы-yamannы haq yaratqandыn artuq-өksүk bilmәs (Navoiy, MQ).
  

• 
  Olmosh bilan: Jamike anы kөrdilәr (Navoiy, MQ).
  

• 
  Fe’lning amaliy shakllari bilan: Ishlәri talay alg’annы talamaq (Navoiy,MQ).
  

• 
  Vositali to’ldiruvchilar harakat o’ziga bevosita o’tgan predmetni emas, balki harakatga boshqa biror yo’l bilan bog’langan predmetni ko’rsatadi va ular kelishikli va ko’makchili so’z shakllari bilan ifodalanadi. Vositali to’ldiruvchilar quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi:
  

• 
  Ot bilan: Rustamg’a jahan palvanlыg’ laqabы berib, sipahsalar qыldы (Navoiy, TMA).
  

• 
  Olmosh bilan: o’lәrdә bu hasad daim bar erdi (Navoiy, TMA).
  

• 
  Otlashgan sifat bilan: Turkiy vә farsiyda tab’i yaxshы tasarruf qыlur (Navoiy, MN).
  

• 
  Son bilan: Agarchi bu ma’ni ikkәlesige qabihdur, amma erәnlәrg’gә kөprәk mujibi tafzihdur (Navoiy, MQ)
  

• 
  Ko’makchili so’z shakllari bilan ifodalangan to’ldiruvchilar ham eski o’zbek tilida keng qo’llangan: Kөprәk avqāt Jayhun qыrag’ыnda bolub, atrak bilә urushub yүrүr erdi (Navoiy,TMA).
  

• 
  Aniqlovchi. Aniqlovchilar ham ma’no xususiyatiga ko’ra ikki guruhga bo’linadi: sifatlovchi aniqlovchi va qaratqich aniqlovchi.
  

• 
  Sifatlovchi aniqlovchilar biror bo’lakning belgisini bildirib, quyidagicha ifodalanadi:
  

• 
  Sifat bilan: Bu sүlүk bilә kүlliy maqsadg’a yetibturlar (Navoiy,MQ).
  

• 
  Olmosh bilan: Āqыl bu tarыqnы shiār qыlmas (Navoiy, MQ).
  

• 
  Ot bilan: Va ul Māniy musavvirnы va atbāыn hujjat bilә takfir qыlыb, jazālarыg’a yetkүrdi (Navoiy,TMA).
  

• 
  Sifatdosh bilan: Va ul tөrt ay mүlk surdы va barur mүlkni өzgәlәrgә tapshurdы (Navoiy,TMA).
  

• 
  Son bilan: Pādshāh ansыz bir ayag’ ichmәs erdi (Navoiy, TMA).
  

• 
  Ravish bilan: Parviz Madayin taxtыg’a olturub, kөp mәmәlikni hiyta tasarrufыg’a kiyүrdi (Navoiy, TMA).
  
• 
  Hol. Hol ham gapning tarkibiy va uzviy bo’laklaridan bo’lgan ikkinchi darajali bo’lakdir. Hozirgi o’zbek tili sintaksisiga oid ishlarda holning ma’no turlarini belgilashda turlicha tasniflar mavjud. F.Ubayeva o’rin, sabab, payt, maqsad, natija, miqdor, tartib, birgalik-yolg’izlik, ravish, o’xshatish, shart, to’siqsizlik, inkor hollarini farqlaydi (Ubayeva F. Hol kategoriyasi. –T., 1971, 19-b). Bu tasnifdagi natija holi sabab holining bir ma’no guruhi, tartib va birgalik, o’xshatish hollari esa ravish holining bir ma’no guruhi ekanligini hisobga olinsa, an’anaviy holning ma’no tasnifi o’zining ilmiy qimmatini yo’qotmaganligini sezish qiyin emas.
  
• 
  Eski o’zbek tilida ham holning quyidagi ma’no turlari qo’llangan:
  
•