Borliq va rivojlanish falsafasi

Ijtimoiy ong borlig‘i
. Ijtimoiy borliqning o‘ziga xos xususiyatlariga nazar 
tashlasak, u borliqning biz yuqorida ko‘rib chiqqan boshqa barcha shakllaridan 
butunlay farq qilishini ko‘ramiz. Yaxlit holda olingan ijtimoiy «organizm» 
hayvonlar podasidan butunlay farq qiladi. Jamiyatning bu o‘ziga xos, betakror 
xususiyati falsafada «ijtimoiy ong», «jamoa aqli», «obyektivlashgan ma’naviyat» va 
hokazolar deb ataladi. U har xil shakllarda namoyon bo‘ladi. 
Bu fikrni isbotlash uchun muloqot, kommunikasiya, odamlarni tarbiyalash 
va ularning ijtimoiylashuvi vositasi sanalgan tilni ko‘rib chiqamiz. Tilning ayrim 
kishilar ongi, g‘oyalari, fikrlari bilan uzviy bog‘liqligi aniq, ammo hozirgi zamon 
fani nuqtai nazaridan til ijtimoiy tabiatga ega ekanligi ham shubhasizdir. Xuddi 
shuningdek til - inson nutqi odamlar jamiyatida paydo bo‘lgani va faqat shu yerda 
mavjud bo‘lishi mumkin. Uning tashqi og‘zaki, ovoz ko‘rinishi, mazmuni, teranligi, 
kengligi, boyligi ko‘plab avlodlarning ko‘p asrlik o‘zaro bog‘lanishi va o‘zaro 
kamol topishi mahsulidir. Bunda ayrim inson u yoki bu tilni faqat muloqot 
jarayonida o‘zlashtiradi. Ayni holda umuman til haqida so‘z yuritilmoqdaki, u tabiiy 
ham, sun’iy ham bo‘lishi mumkin.
Endi individual va jamoa (ijtimoiy) ma’naviyatining ideallar, me’yorlar, 
qadriyatlar va tasavvurlarda aks etuvchi o‘xshash jihatlari va farqlariga to‘xtalamiz. 
Individual ma’naviy borlig‘dan farqli o‘laroq, ijtimoiy ma’naviy borlig‘ haqida 
uning fan, san’at, din, axloq va umuman madaniyat tarzidagi ko‘rinishlariga qarab 
hukm chiqarishimiz mumkin. Xususan, u yoki bu ilmiy g‘oyalarning paydo bo‘lishi 
doim muayyan olimlar bilan bog‘liq, ammo fan ijtimoiy hodisa sifatida muayyan 
shaxslar bilan bog‘lanmaydi, zero u ayrim olimlar ilgari surgan nazariy qoidalar 
majmuidan yuqoriroq darajada turadi. Bosma, audiovizual va boshqa axborot 
manbalari, tegishli asbob-uskunalar va shu kabilarsiz fanni tasavvur qilish mumkin 
emas. U yaxlit hodisa sifatida mustaqil borliqqa ega. Bugungi kunda, kompyuter 
texnologiyalari inqilobi davrida fan jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchiga 
aylandi.
San’at sohasi haqida ham shunday deyish mumkin. Qo‘shiqlar, raqslar va 
musiqa o‘z muayyan ijrochilariga ega bo‘lgan holda, o‘zining odatlar, rasm-
rusumlar va ideallar ko‘rinishidagi nisbatan mustaqil hayoti bilan yashaydi va shu 
tariqa ijtimoiy makon va vaqtda harakatlanib saqlanishi, takomillashishi va 
ko‘payishi mumkin.
Ijtimoiy ongning yana bir o‘ziga xos xususiyati shundaki, u, individual 
ongdan farqli o‘laroq, o‘z «tanasi»ni «tark eta» olmaydi, xuddi shuningdek u o‘z 
«tanasi»dan, ya’ni jamiyatdan tashqarida mavjud bo‘lishi ham mumkin emas. Shu 

---

sababli ijtimoiy ong asrlar mobaynida abadiy mavjud bo‘lgan, yo‘q qilib 
bo‘lmaydigan narsa sifatida qaralgan, uning borlig‘i esa butun insoniyat borlig‘i 
yo‘q bo‘lishi bilan barham topishi mumkin, deb hisoblangan.