|
corrumpire
», ya’ni aynish, poraga sotilish
atamalarining sinonimi bo‘lib mansabni suiste’molchilikning barcha
turlarini ifodalashga xizmat qilgan.
Markazlashgan hukumat hokimiyati kuchsiz bo‘lgan davrda
(masalan, Yevropada o‘rta asrlarning dastlabki bosqichlarida) xizmat
holatidan aholidan shaxsiy manfaat uchun pora olish umumqabul
qilingan normaga aylangan edi. Rossiyada o‘rta asrlarda voyevoda va
amaldorlar g‘aznadan ish haqi va pomestyalar olishdan tashqari
nizolarni hal qilganliklari uchun aholidan haq olishlari odatiy hol
hisoblangan.
Davlat hokimiyati markazlashib borgani sari fuqarolarning
mustaqilligi tobora cheklanib borgan. Bu esa quyi va oliy toifadagi
amaldorlar tomonidan qat’iy nazoratdan qochishni istagan fuqarolar
foydasiga qonunni yashirincha buzishga yo‘l ochgan. Poraxo‘r
amaldorlarni omma oldida qattiq jazolash ham odatda natija
bermagan,
chunki
ularning
o‘rnini
yangilari
egallagan.
Markazlashgan hukumatda amaldorlarni yalpi nazorat qilish
imkoniyati bo‘lmagan. Shu boisdan korrupsiyaning “chidasa
bo‘ladigan normasi” bilan cheklanishga, faqat uning eng xavfli
ko‘rinishlariga qarshi choralar ko‘rilgan. Bunday holat ayniqsa, osiyo
ishlab
chiqarish
usuli
jamiyatlarida
mavjud
bo‘lgan.
Mustamlakachilikdan oldingi Sharq mamlakatlarida hukmdorlar
umumiy “nazorat va hisob” tizimini joriy qilishga intilgan
bo‘lsalarda, boshqa tomondan muntazam ravishda o‘z cho‘ntagini
davlat g‘aznasi bilan almashtirib qo‘yayotgan amaldorlarning
ochko‘zligidan shikoyat qilishgan. Masalan, “Artxashastra” muallifi
ochko‘z amaldorlar tomonidan davlat mulkini o‘g‘irlashning 40 ta
vositasini keltirgan va asalni faqat og‘izga solgan vaqtdagina his
qilish mumkin bo‘lgani kabi podsho mulkini uni boshqaruvchi
amaldor tomonidan eng oz miqdorda bo‘lsa ham o‘zlashtirilmasligi
mumkin emas”, deb ta’kidlagan.
Davlat
amaldorlarining
shaxsiy
daromadlariga
jamiyat
tomonidan munosabatda tub burilish G‘arbiy Yevropda yangi tarixiy
davrda tubdan o‘zgardi. Jamoat shartnomasi g‘oyasiga ko‘ra
fuqarolar davlatga soliq to‘laydilar, davlat esa maqbul bo‘ladigan
qonunlarni ishlab chiqadi va ularning so‘zsiz amalga oshirilishini
nazorat qiladi. Shaxsiy munosabatlar o‘rniga xizmat yuzasidan
bo‘ladigan munosabatlar qaror topadi, shu boisdan amaldorlar
tomonidan ish haqidan tashqari shaxsiy daromad olishlari ijtimoiy
ahloq va qonun normalariga zid deb targ‘ib qilish boshlandi. Bundan
tashqari neoklassik iqtisodiy nazariya g‘oyasi iqtisodiy erkinlik
g‘oyasini ilgari surib, kishilar o‘z ishlarini o‘zlari bajarishini va o‘z
yo‘llaridan yurishlarini, davlatning esa iqtisodiyotga aralashmasligi
lozimligini asosladilar. Agar amaldorda tartibga solish imkoniyatlari
kamaysa, u holda ularning pora olish imkoniyatlari ham kamayadi.
Pirovardida markazlashgan davlatda amaldorlarning korrupsiyasi
yo‘q bo‘lmagan bo‘lsa ham, har holda keskin kamayadi.
Rivojlangan
mamlakatlarda
korrupsiya
rivojlanishi
evolyutsiyasida XIX va XX asrlar yangi bosqich bo‘ldi. Bu davrda bir
tomondan, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish, shuningdek
amaldorlar hukmronligi kuchaydi. Ikkinchi tomondan, yirik biznes
vujudga kelib, raqobat kurashida “davlatni sotib olish” usulidan keng
foydalana boshlandilar. Bunda ular siyosatchilar va yuqori davlat
xizmatchilari faoliyatini yirik kapital manfaatlarini himoya qilishga
bo‘ysundira boshladilar. Rivojlangan mamlakatlarda, shu jumladan,
G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida, ikkinchi jahon urushidan keyin
siyosiy partiyalar ahamiyati osha borgani sari partiyaviy korrupsiya
avj ola boshladi. Yirik kompaniya, moliyaviy-sanoat guruhlar,
o‘zlarining manfaatlariga mos keladigan qonunlarni qabul qilinishini
ta’minlash maqsadida ro‘yobga chiqarish uchun saylovoldi
jarayonlarida partiya kassalariga mablag‘ ajrata boshladilar. Yirik
siyosatchilar o‘z mavqeilaridan shaxsiy daromad olish manbai
sifatida foydalana boshladilar. Masalan, Yaponiyada hozirgi vaqtda
ham siyosiy arboblar xususiy kompaniyalarga foydali shartnomalar
olishlarida ko‘maklashganlari uchun kelishuvdan foiz olishga harakat
qiladilar. Keyingi yillarda Janubiy Koreya Respublikasining bir
necha prezidentlarining korrupsiya majoralari tufayli javobgarlikka
tortilganliklari ham bunga misol bo‘ladi. Ayni paytda ichki firma
xizmatchilari mustaqilligining oshirilganligi tufayli, ularning ham o‘z
mavqeilarini suiste’mol qilish holatlari ko‘paymoqda.
XX asrning ikkinchi yarmida ko‘plab “uchunchi dunyo”
mamlakatlari mustaqillikka erishganlarida so‘ng ularda ham
korrupsiya kuchaydi. Bunga Filippin, Indoneziya va boshqa ko‘plab
rivojlanayotgan mamlakatdlarda yuz bergan korrupsiya majorali
misol bo‘ladi. Misol uchun Filippindagi prezident Markos va
Indoneziya prezidenti Suxarto o‘z davrida korrupsion faoliyatlari
natijasida juda katta boylik to‘plaganlari hamda shuning uchun ham
ular hokimiyatdan sharmandalarcha chetlatilganlar. Filippin,
Paragvay, Gaiti va ko‘plab afrika mamlakatlarida kleptokratik
rejimlar vujudga kelgan ediki, ularda korrupsiya barcha ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlarni, iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarini
qamrab olgan bo‘lib, porasiz hech nima qilib bo‘lmay qolgan edi.
Bunday mamlakatlarda oilaviy klanlar paydo bo‘lgan edi.
Korrupsiyaning “pastdan yuqoriga”, ya’ni boshliq barcha
ayblovlarni quyi pog‘ona amaldorlarga to‘nkash imkoniyatiga ega
bo‘ladigan tizimi bilan birga “yuqoridan pastga” tizimi ham mavjud
bo‘lgan. Bu tizimda boshliq porani bevosita o‘zi olib, uni o‘zining
qo‘l ostidagi xodimlari bilan bo‘lishgan. Bunday tizim Janubiy
Koreyada mavjud bo‘lgan
62
.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar va savdo aloqalarining
rivojlanishi ham korrupsiyani rag‘batlantiridi. Yirik transmilliy
kompaniyalar
muzokaralar
o‘tkazish
xarajatlariga
yuqori
lavozimdagi amaldorlarga beriladigan sovg‘alarni (poralarni)
kiritadigan bo‘lishdi. O‘tgan asrning 70-yillarida amerika “Lokxid”
firmasining GFR, Yaponiya va boshqa davlatlardagi yuqori martabali
siyosatchilariga
o‘zlarining
unchalik
yaxshi
bo‘lmagan
samolyotlarini sotishda yordam berganliklari uchun juda katta
miqdorda sovg‘a (pora) berganliklari bilan bog‘liq majoralar sodir
bo‘lgan edi.
Korrupsiya 1990 yilarda sobiq sotsialistik, ya’ni bozor
iqtisodiyotiga o‘tishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilayotgan
o‘tish iqtisodiyoti davlatlarida juda keng rivoj topdi. Davlat
hokimiyati tarkibida faoliyat yuritayotgan yuqori davlat amaldorlari
bir vaqtning o‘zida ham davlat ishida, ham o‘zlarining tijorat ishlarida
katta lavozimlarida ishlab, o‘z shaxsiy manfaatlari yo‘lida
mavqelarini suiste’mol qilganlar. Bunday holat hozirgi vaqtda ham
62
Qarang: Теневая экономика: учеб. пособие / И.П. Овсянникова; ФГБОУ ВО
РГУПС. – Ростов н/Д, 2015. – С.26.
bir qancha o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida davom etmoqda. XXI
asrning boshlarida jahon va Yevropa futbol uyushmalari rahbarlari
bilan bo‘lgan korrupsion majoralar bunday illatning jamiyatning
barcha sohalariga va global miqyosda keng yoyilganligidan dalolat
beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
