Book · November 019 citations reads 2,471 authors

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ijtimoiy omillar 
Ijtimoiy munosabatlar, 
ijtimoiy tafakkur, turmush 
tarsi, shaxslararo, 
guruhlararo, millat va 
halqaro munosabatlarning 
muvofiqligi 
Biologic omillar 
Genlar, irsiy, anatomic, 
fiziologik, ruhiy tashkiliy 
jihatlar orqali o’tadigan 
birliklar 
Ruhiy omillar 
Inson  psixikasidagi  hissiy, 
aqliy  faoliyat  sohalaridagi 
o’zgarishlar 

---

55 
 
2-rasm.
 
Shaxsning kamol topishidagi  asosiy omillar
  
 
 
Ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishidagi o'rni nihoyatda beqiyosdir. Irsiy 
belgilarning  rivojlanishi    insoniy-ijtimoiy  muhitda    yashashga    bog'liqligiga   
ko'plab   misollar keltirish mumkin. Inson bolasi, agar  ijtimoiy-insoniy muhitda 
emas,  boshqa  muhit,  aytaylik  hayvonlar  muhitiga  tushib  qolsa,  unda  irsiy 
belgilarning        ayrim      biologik              ko'rinishlari    saqlanar,  lekin  insoniy  fikr,  
faoliyat,  xatti-harakat  bo'lmaydi.      (1920  yilda  hindistonlik  doktor  Singx 
Midnapur  shahri  yaqinidagi  bo'ri  uyasidan  topib  olgan  qizchalar  Kamola  va 
Amola  hayoti  bunga  misol  bo'ladi)
18
.  Yoki  Daniel  Defoning  “Robinzon  Kruzo” 
asaridagi  bosh  qaxramon-  Robinzon  yashagan  orol  sohillariga  uning  xaloskor 
kemasi  yelkan  otmaganida  edi,  u  shaxs  sifatida  degradatsiyaga
19
  uchragan 
bo‘lardi. 
        Ijtimoiy  muhitning  buyuk  insonlar  shakllanishidagi  o'rni  mo'him  bo'lib, 
Alisher  Navoiy  -  shoir,  Eynshteyn-  fizik,  Ulug'bek-astronom,  Ibn  Sino-tabib 
bo'lib  tug'ilmagan,  albatta.  Ulardagi  qobiliyat  kurtaklarining  rivojlanishi, 
iste'dodga  aylanishida  ijtimoiy  muhit,  ta'lim    -tarbiya  mo'him  o‘rin  egallaydi. 
Davlatimizning  barkamol  inson  tarbiyalash  borasidagi  siyosatida  ham  shaxs 
shakllanishida muhitning o'rni muhimligi  ko'rsatiladi. 
  Ta'lim - tarbiya insonning shakllanishida etakchi o‘rin egallaydi.Ta'lim  -tarbiya 
natijasida  irsiyat  va  muhitning  stixiyali  ta'sirini    o'qish,  ¸zizish,  mehnat  qilish, 
musiqa  bastalash  va  boshqa  malaka  va  ko'nikmalar  egallanishi  evaziga 
o‘zgartirish,  xatto  tug'ma  kamchiliklar(karlik,  zaif  ko‘rish,  soqovlik)ni  bartaraf 
etish    mumkin.  Mustaqilligimizning  dastlabki  kunlaridanoq  mamlakatimizda  
qobiliyatli,  iste'dodli  va  iqtidorli  bolalarga  aloqida  e'tibor  berila  boshlandi, 
                                                           
Pedagogika. O'quv қўлланма  // A.Munavvarov taҳririda.- Toshkent: "O'qituvchi", 2006.- 29- bet. 
 Degradatsiya – shaxsning rivojlanishida tubanlik holati, ya'ni insonning shaxs sifatida  tanazzulga uchrashi 
(muallif) 
 

---

56 
 
ularning  iqtidori  yoshligidan  aniqlanib  rivojlantirilmoqda.  Bugungi  kunda 
“Nihol”,    Zulfiya  nomidagi  davlat  mukofotlari,  Abu  Ali  ibn  Sino,  Abu  Rayhon 
Beruniy nomidagi va Prezident stipendiyalarining ta'sis etilganligi  ham yoshlarga 
berilayotgan e'tiborning timsolidir. 
   Ajdodlarimiz tomonidan qoldirilgan ma'naviy meros – ularning asarlarida komil 
insonni  ma'naviy  rivojlantirish  g‘oyasi  o‘z  ifodasini  topgan.  Xususan,  “Avesto”, 
Qur'oni Karim, Sharq mutafakkirlarining noyob asarlaridagi komil inson g‘oyasi, 
Sharqona  axloq  kodeksi  va  bugungi  kundagi  O'zbekiston  Respublikasi  Kadrlar 
tayyorlash  Milliy  dasturida  sog‘lom  avlod  tarbiyasi  haqida  o'lmas  g'oyalar 
keltirilgan.    Har  bir  inson  shaxs  sifatida  turlicha  namoyon  bo'lar  ekan,  uning 
ijtimoiy voqyelikka, mehnatga, insonlar va  jamiyatga bo'lgan munosabati, faollik 
darajasi,  axloq-odob  borasidagi  etukligi    turlicha  bo‘ladi.  Shaxs  qaysi  jamiyatda 
yashasa  o'sha  jamiyat  qonun-qoidalariga  amal  qiladi  va  voyaga  yetadi. 
Pedagogikada  shaxsning  kamolotga  etishishi  murakkab  va  ziddiyatli  jarayon 
sifatida  qaraladi.  Shaxsning  kamolotga  erishishida  irsiyat,  muhit,  maqsadga 
muvofiq  amalga  oshiriladigan  ta'lim    -tarbiya  va  albatta  o‘zining  mustaqil 
faoliyati, iroda safarbarligi mo'him ahamiyat kasb etadi. 
         Irsiyat  nishonalari  shaxsni  shakllantirishning  ob'ektiv  omillariga  kiradi. 
Inson  organizmidagi  anatomik  tuzilish,  fiziologik    harakat,  asab  tipi,  asosiy 
shartsiz  reflekslarni    ota-onasidan  meros  qilib  oladi.  Zamonaviy  pedagogika  va 
psixologiya  fanlarida  odam  shaxsi  va  xulqi  rivojlanishida  biologik  omillarning 
rolini  yuksak  baholab,  shaxsni  naslga  bog'lab  o'rganuvchi  bixeviorizm, 
progmatizm,  biogenetik  oqimlar  mavjud  bo'lib,  ularning  ayrim  vakillari 
(E.Torndayk  )  odam  bolasi  ona  pushtidaligidayoq  bo'lajak  shaxsga  xos  barcha 
xususiyatlarga  ega  bo'ladi,  degan  fikrni  ilgari  surishsa,    ayrimlari    ong  va  aqliy 
qobiliyat  ham  nasldan-naslga  o'tadi,-  degan  g‘oyani  ma'qullaydilar.  Ba'zi  (    ) 
olimlar shaxsning axloqiy jihatdan  
 o'sishini  ham  irsiyatga  bog'laydi.Shunday 
qilib, 
irsiylik
 
shaxsning o‘ziga xosligini belgilab beradigan anatomik, fiziologik, 

---

57 
 
psixologik,  tashkiliy  jixatlar,  ota-ona  tomonidan    irsiy  o‘zgaruvchilar  orqali 
o‘tadigan birliklardir. 
  Biologik  omilning  inson  shakllanishidagi  o'rni  mo'him  va  o'ziga  xos,  albatta, 
irsiyatning  ahamiyatini  inkor  etib  bo'lmaydi, insonga  xos  xususiyatlar  -  aqliy  va 
jismoniy mehnat qobiliyati, tafakkur va nutq ham tug'ma o'tishi mumkinligi, lekin 
bu  tug'ma  imkoniyatlar  rivojlanishi  uchun    inson  bolasi  insoniy  muhit,  odamlar 
orasida yashashi, jamiyatda munosabatlar o‘rnatishi, ijtimoiy hayotda qatnashishi 
va ma'lum xulq- odob qoidalariga amal qilishi lozimdir. Insonning shaxs sifatida 
shakllanishida muhit  (geografik, ekologik, axborot vositalarining uzoq-yaqinligi, 
ota-ona,  bobo-buvilar  tarbiyasining  to‘laqonligi,  tashqi  muhit  va  h.k)  beqiyos 
amiyat kasb etadi.  
  Shaxsning  rivojlanishida  «faoliyat»,  «faollik»  tushunchalarining  o'rni  beqiyos.    
Buyuk  insonlar  o'z    sohalarida  yuksaklikka  erishish  uchun  tinmay  mehnat 
qilganlar.  Inson  o'z    intilishi  va  faolligi  bilan  yuksak    natijalarga  erishishi 
mumkin,  qobiliyat  va  iste'dodni  ro‘yobga  chiqarish  uchun  ham  o'z  ustida 
ishlanishi zarurdir. 
Masalan, buyuk iste'dod sohibi Muxtor Ashrafiy kunlardan bir 
kun  shogirdinikiga  tashrif  buyuribdi.  Shogirdi  fortopiano  oldida  o‘tirib,  kuy 
bastalayotgan  ekan.  Shogirdining  rafiqasi  ilhom  parisi  kelganda,  turmush 
o‘rtog‘iga  halal    bermaslik  uchun  ustozga  bir  pas  o‘tirib  turishni  maslahat 
beribdi.  Bir  necha  daqiqadan  so‘ng  shogird  Muxtor  Ashrafiy  yoniga  peshvoz 
chiqibdi.  Salomlashgach,  Muxtor  Ashrafiy  shogirdiga  qarata:”Men  bugun 
kechasi bir kuy bastaladim. Marhamat, tinglab ko‘r, debdi va fortopiano yoniga 
kelib, bir necha daqiqa oldin  yangragan kuyni ijro etibdi. Shogird hangu-mang 
bo‘libdi.  Qanday  qilib,  ikki  kishi  bitta  kuyni  bastalashsa?!  Biron  nota  ham 
o‘zgarmasa?  Bunaqa  sira  bo‘lishi  mumkin  emas-ku?!,-deb  hayron  qolibdi. 
Shunda  Muxtor  Ashrafiy  xandon  urib  kulibdiyu,  hazillashayotganini  aytibdi. 
Muxtor Ashrafiydagi buyuk iste'dod, xotirlash qobiliyatining kuchliligiga shogird 
tasanno  aytibdi.  Shunday  qilib,  mashhur    musiqachi,  bastakor  Muxtor  Ashrafiy 
o‘zining buyuk iste'dod egasi ekanligini namoyon qilgan ekan. 

---

58 
 
         Yoki  yana  bir  iste'dod  sohibi,  birdaniga  bir  necha  sohalarda  faoliyatini 
namoyish  qilgan  buyuk  rassom,  arxitektor,  matematik  Leonardo  Da  Vinchi  o‘z 
ustida tinmay izlangan, mashaqqat bilan mehnat qilganligi hyech kimga sir emas. 
Yoshligida  juda  qashshoq  yashagan  Leonardo  kunlarning  birida  tabiat  quynida 
rasm chizish uchun  Florensiyaning chekka qishlog‘iga  kelibdi va yashash uchun 
ijaraga  kichik  hujra  tanlabdi.  Vaqt  o‘tibdi,  ammo  Leonardo  hujra  pulini  to‘lay 
olmabdi. Hujra egasi xasis va qitmir ekan. U  rassomni tanimabdi va undan ijara 
haqqini talab qilibdi. Rassom ikki soatlardan so‘ng pulni to‘lashga va'da beribdi. 
Oradan ikki soat o‘tgach Leonardo Da Vinchi mo‘jazgina tugunchasini ko‘tarib, 
hujradan  chiqibdi  va  pulni  stol  ustida  qoldirganligini  aytib,  hujra  egasi  bilan 
xayrlashibdi.  Xasis  hujra  egasi  xonaga  kirsa,  stol  ustida  yaraqlab  turgan  bir 
uyum tilla tangalarni  ko‘ribdi va ochko‘zlik bilan ularga qo‘l cho‘zibdi, ammo 
qo‘li  stolning  ustida  mohirlik  bilan  chizilgan  rasm  ustida  qolganligini  ko‘rib, 
hayratdan  yoqa  ushlabdi...  Ancha  vaqtdan  keyin  hujraning  egasi  ushbu  stolni 
juda katta pulga sotishga muvaffaq bo‘lib, mislsiz darajada boyib ketibdi. 
        Demak, qobiliyat tinimsiz mehnat va izlanish natijasida iste'dodga aylanishi, 
insonni kamolotga yetaklashi muqarrardir. 
        «Inson  faolligi  «harakat»,  «faoliyat»,  «xulq»  tushunchalari  bilan 
chambarchas  bog'liq  bo'lib,  shaxs  va  uning  ongi  masalasiga  borib  taqaladi»
20
. 
Bola  aynan  turli  faolliklar  yordamida  shakllanadi,  o'zligini  namoyon  qiladi. 
Demak, tahsil oluvchilarning faoliyatlari passiv jarayon bo'lmay, u ongli ravishda 
boshqariladigan  faol  jarayondir.  Ya'ni,  faoliyat-o'quvchi  ongi  va  tafakkuri  bilan 
boshqariladigan, undagi turli-tuman ehtiyojlardan kelib chiqadigan, hamda tashqi 
olamni  va  o'z-o'zini  o'zgartirish  va  takomillashtirishga  qaratilgan  o'ziga  xos 
faollik shaklidir. Bu-o'quvchining  darslarda muayyan predmetlar mohiyatini  o'z 
tasavvuri  doirasida,  malum  bir    echim  orqali  bilishga,  yangi  kashfiyotlar 
yaratishga   qaratilgan faoliyatdir. 
                                                           
1
1
 1  Karimova V. Psixologiya.-Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2010.-97-бет. 

---

59 
 
  O'quvchining  aqliy  harakatlari-shaxsning  ongli  tarzda,  ichki  psixologik 
mexanizmlar  vositasida  amalga  oshiradigan  turli-tuman  harakatlaridir.  Bunday 
harakatlar  doimo  motor  harakatlarni  ham  qamrab  oladi.  Bola  shaxsining 
rivojlanishida  harakatlar quyidagi ko'rinishda bo'lishi kuzatiladi: 
  -pereptiv-bunda  o'quvchi  ongida  jismlar  va  hodisalar  to'grisidagi  yaxlit  siymo 
(obraz) shakllanadi; 
  -mnemik  faoliyat-  narsa  va  hodisalarning  mohiyati  va  mazmuniga  aloqador 
materialning eslab  qolinishi, esga tushirilishi va bog'liq murakkab faoliyat turi; 
  -imajitiv  faoliyat-(«imaje»  -«obraz»)-ijodiy  jarayonlarda  xayol  va  fantaziya 
vositasida  ongda  berilmagan  narsalarning  xususiyatlarini  anglash  va  xayolda 
saqlashni taqozo etadi. 
  O'qitish jarayonida tashqi faoliyat asosida psixik jarayonlarga o'tish yuz bergan 
bo'lsa,  bunday  jarayon  pedagogika  va  psixologiyada