Book · June 020 citations reads 3,563 author: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

Taqsimlanmagan foyda.
Bu hisobvarag’ bankning butun faoliyati davomida 
olgan foydasining taqsimlanmagan qismini hisobini yuritish uchun mo’ljallangan. 
O’z ichiga quyidagi hisobvaraqlarni oladi: yillik, sof foyda, boshlang’ich qiymatiga 
nisbatan qayta baholanganda qo’shimcha qiymat. Bank kapitalining 3 ta asosiy 
funksiyalarini ajratib ko’rsatishimiz mumkin. Bular: himoya, operativlik va tartibga 
solish funksiyalaridir. Bank omonatlari manfaatlarini himoya qilish bankning o’z 
kapitalining asosiy funksiyasi bo’lib xizmat qiladi. Chunki, bank aktivlarining asosiy 
qismi omonatchilar hisobiga tashkil topadi. Bundan tashqari bank kapitali aksionerlar 
risklarini kamaytiradi. 
Himoya funksiyasi zarar ko’rish xavf tug’ilganda aktiv rezervlar shakllantirish 
yo’li orqali bankning to’lov qobiliyatini saqlab qolish, mabodo bank tugatilganda 
omonatchilarga kompensatsiya to’lash imkoniyatini beradi. Bu esa, o’z navbatida, 
bankning keyingi faoliyat ko’rsatishiga keng yo’l ochib beradi. Lekin, shuni e’tiborga 
olishimiz kerakki, tijorat banklari ko’pgina korxonalardan farqli o’laroq o’zlarining 
to’lovga qobiliyatligini joriy bank daromadi hisobiga ta’minlaydilar va faqatgina 
zararning bir qismi kapital hisobiga qoplanadi. 
Kapital o’ziga xos himoya yostig’i rolini o’ynab, yirik ko’zda tutilmagan 
xarajatlar sharoitida bankka o’z operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi. 
Shu kabi chiqimlarni moliyalashtirish uchun bankning o’z kapitali ichiga kiruvchi 
turli xil rezerv fondlar mavjud. Lekin, mijozlarning ssudalarni ommaviy 

---

113 
qaytarilmasligi yuz berganda, zararni qoplash uchun aksionerlik kapitali bir 
qisminigina ishlatish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bank o’z kapitalining mavjudligi 
uning imkonligi va likvidligining birinchi shartidir. 
Bank o’z kapitalining himoya funksiyasiga qaraganda operativlik funksiyasi 
ikkinchi darajali hisoblanadi. U bankning o’z mablag’larini yer, bino, inshoot, 
jihozlarni qoplash uchun moliyaviy rezervlarni shakllantirishga ajratilishni o’z ichiga 
oladi. Bu moliyaviy resurslar manbai bank ishi faoliyatining birinchi bosqichlarida, 
ta’sischilar bilan bir qatorda birinchi navbatdagi xarajatlarni amalga oshirishlarida 
juda keraklidir. Bank rivojlanishining keyingi bosqichlarida bank kapitalining roli 
muhim bo’lib, bu mablag’larning bir qismi to’g’ri rezervlarni tashkil qilish uchun 
uzoq muddatli aktivlarga sarflanadi. Garchi zararni qoplashning asosiy manbai foyda 
jamg’arish bo’lsa ham zararni qoplash uchun yangi aksiyalar chiqarishadi yoki uzoq 
muddatli qarz olinadi. 
Bankning o’z kapitali tartibga soluvchi funksiyani ham bajaradi. Bank kapitali 
ko’rsatkichi yordamida davlat organlari bank faoliyatiga baho beradilar va nazorat 
qiladilar. Odatda, bank o’z kapitaliga uning minimal miqdori, aktivlar me’yori va 
boshqa bank aktivlarini sotib olish shartlari bo’yicha talab qo’yiladi. O’zbekiston 
Respublikasi Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan iqtisodiy me’yorlar, asosan, 
bankning o’z kapitali hajmidan kelib chiqadi. Tartibga soluvchi funksiyaga kapitalni 
ssuda va investitsion operatsiyalarni chegaralash maqsadida ishlatish ham kiradi. 
Bankning ustav fondini o’zgarishi ustav fondi miqdorining oshirilishi va 
kamaytirilishi shakllarida amalga oshirilishi mumkin. Bankning ustav kapitali 
qo’shimcha aksiyalarni joylashtirish yoki aksiyalarning nominal qiymatini ko’tarish 
yo’li bilan oshirilishi mumkin. 
Bank ustav kapitali aksiyalar kapital qiymatini pasaytirish yoki aksiyalar 
umumiy sonini qisqartirish, jumladan, keyinchalik ularni to’lash sharti bilan sotib 
olish orqali kamaytirilishi mumkin. Agar bank ustavida ko’zda tutilgan bo’lsa 
aksiyalarni bir qismini sotib olish va ularni to’lash yo’li bilan bank ustav kapitalini 
kamaytirishga ruxsat beriladi. Agar kamaytirish natijasida ustav kapitalining eng kam 
miqdoridan kamayib ketsa, bank ustav kapitali miqdorini kamaytirishga ruxsat 

---

114 
berishmaydi. Aksiyalarning nominal qiymati pasaytirilganda aksiya narxi va yangi 
nominal qiymat o’rtasidagi farq aksiyadorlarga qaytariladi. Ustav kapitalini 
kamaytirish uchun tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish 
deportamentiga iltimosnoma va ustav kapitalini kamaytirish to’g’risida aksiyadorlar 
umumiy yig’ilishning qarori topshiriladi. Rozilik bir oy muddatda beriladi. Ustav 
kapitalining kamaytirilishi yoki oshirish omonatchilar manfaatlariga va bank 
moliyaviy ahvoliga xavf solsa yoki bir aksiyador ulushi belgilangan normadan oshib 
ketsa, Markaziy bank ustav kapitalini kamaytirishga ruxsat bermaydi. 
Markaziy bank o’z xulosasini asoslangan holda bir oy ichida yozma ravishda 
tijorat bankiga yuboradi. Shuni aytish kerakki, bank kapitalining asosiy maqsadi – 
riskni kamaytirish va kapitalning moliyaviy resurslar bozoriga kirish yo’lini 
ta’minlashdadir. Bank kapitali operatsion xarajatlarni moliyaviy bozorlarga erkin 
kirib borishini ta’minlash orqali kamaytiradi. Bank kapitali doimiy manbalardan 
odatdagi stavkalarda qarz olishga imkon beradi.
Katta miqdordagi kapital bankning barqaror obro’sini va omonatlar ishonchini 
ta’minlaydi. 
Yuqorida aytilgan bankning o’z kapitalining funksiyalaridan xulosa qilib 
aytsak, bankning o’z kapitali – bank tijorat faoliyatining asosidir. U bank 
mustaqilligini va turli risklar bo’yicha salbiy oqibatlarni oldini olish bo’lib, moliyaviy 
barqarorlikni ta’minlaydi.