Боҳодир эшов

диний суд органи
ҳисобланиб, уни 
амирнинг бош дин пешвоси 
Қозикалон
бошқарган. Бу орган суд ишлари, 
нотариал вазифалар, дин вешволарига боғлиқ масалаларни ҳал қилиш ва ўқув 
муассасаларининг фаолиятига раҳбарлик қилган. Унинг қошида мирзолар (иш 
юритувчилар), қозилар, муллаи азимлар (тергов ишларида жалб этиладиган 
вакиллар), девонбеги (хўжалик юритувчи шахс), мирохурбоши, маҳрамлар 
ҳамда қуйи хизматчилар фаолият кўрсатган. Мазкур мансабдорларни 
Қозикалон тайинлаган ва вазифасидан озод қилган. 
Тўртинчи маъмурий назорат органи 
Раис
қарамоғида бўлиб, унинг 
ваколатига қонунларнинг бажарилиши, ахлоқий софлик, диний эътиқодни 
ҳимоя қилиш ҳамда бозорларда тош-тарози ва ўлчов бирликларининг 
аниқлиги устидан назорат қилиш кирган. Унинг қошида мирзалар, раислар 

---

389 
(топшириқларнинг бажарилишига мутасадди амалдор), маҳрамлар, девонбеги 
(хўжалик бошқарувчиси), мирохурбоши ва қуйи хизмат вакиллари фаолият 
кўрсатган. Барча амалдорларни Бош Раиснинг ўзи тайинлаган. Бош Раис 
бевосита амир ва Қози калон олдида жавоб берган. 
Амирлик 27 та бекликдан иборат бўлиб, улар орасида Қарши беклиги 
тахт вориси ва Бухоро беклиги Қушбегининг ўзи томонидан бошқарилган. 
Қолган бекликларни эса бевосита амир томонидан тайинланадиган ва 
лавозимидан озод қилинадиган беклар бошқарган. 
Ҳар бир бекликда солиқ ва йиғимни йиғиш учун алоҳида мансабдор 
шахслар мавжуд бўлиб, улар девонбегига бўйсунганлар. Закотчилар маҳаллий 
беклардан мустақил иш олиб борганлар. Улар девонбеги томонидан лавозимга 
тайинланиб, амир томонидан унвон берилган. 
Ҳар бир бекликда қози, нотариус, терговчи фаолият кўрсатган. Қози 
маҳаллий бекдан мустақил иш юритган. У фақат Қозикалонга бўйсунган. Қози 
маҳаллий маъмурий органлар томонидан қонунларнинг бажарилиши 
юзасидан назорат олиб борган. Беклик қозилари бекликнинг бош шаҳарларида 
яшаганлар. Беклик қозисининг ҳузурида турли мансабдор шахслар мавжуд 
бўлганлар. 
Ҳар бир беклик 
амлокдорларга
бўлиниб, уларни маъмурий – полиция ва 
солиқ йиғиш вазифаларини бажарувчи амалдорлар бошқарган. Уларнинг 
ҳузурида маҳаллий оқсоқоллардан ѐрдамчилар ва махсус топшириқларни 
бажариш учун амалдорлар бўлган. 
Шарқий Бухоро беклигининг бошқарув тизими бошқа бекликларникидан 
бир мунча фарқ қилган. Уларда амалдорлардан ташқари тожик аҳолиси 
яшайдиган ҳудудларда 
“шоҳлик”
мавжуд бўлиб, шоҳ амалдор вазифасини 
бажарган (Масалан: Помирда Парпишо, Салимшо ва ҳоказо). Шоҳ маҳаллий 
тожик аҳолиси томонидан уруғ зодагонлари орасидан сайлаб қўйилган ва 
беклар томонидан тайинланган.