Боҳодир эшов

Солиқ сиѐсати. 
Хива хонлигида қўшни давлатларда бўлгани каби хирож, 
закот, бож, жизъя каби солиқлар мавжуд бўлган. Муҳаммад Раҳимхон I 
амалга оширган иқтисодий ислоҳот туфайли хонликдаги солиқ сиѐсатига 
ўзгартиришлар киритилади. Хусусан, илгари маҳсулот кўринишида йиғиб 
олинадиган хирож ўрнига пул солиғи 
солғит (солғут)
жорий этилди. Бунга 
кўра, 10 танобдан ортиқ ери бўлганлар йилига 3 тилло (54 танга), 5-10 таноб 
ери бўлганлар 2 тилло (36 танга), 5 танобгача ери бўлган деҳқонлар 1 тилло 
(18 танга) миқдорда солиқ тўлаганлар. 15 танобгача ерни ижарага олган 
ижаракорлар йилига давлат хазинасига 34 танга, 10 танобгача ерни ижарага 
олганлар 22.6 танга, 5 танобгача ерни ижарага олганлар 11.3 танга миқдорда 
солиқ тўлаганлар. Ижаракор деҳқонлар давлат хазинасига солиқ тўлашдан 
ташқари, ижарага ер берган хўжайинга пул ѐки маҳсулот билан ҳақ тўлаши 
ѐхуд ишлаб бериши лозим бўлган.
Хонликдаги ярим ўтроқ ва чорвадор аҳоли ҳам давлат хазинасига 
белгиланган миқдорда хирож ва закот тўлаганлар. XIX аср бошларидан 
бошлаб улардаги хирож солиғи 
 солиқ кесма 
деб атала бошлаган. Бунга кўра, 
қорақалпоқлар ва қўнғиротлилар экин майдони ва ҳосил миқдоридан қатъий 
назар давлат хазинасига ҳар йили 24.5 минг кичик тилло миқдорида солиқ 
тўлаб турганлар. Қорақалпоқлар ва қозоқлардаги ерсиз ва от-уловсиз 
деҳқонлар, хон, унинг қариндошлари ва сарой амалдорларининг шахсий 
ерларида ижаракор бўлсалар ҳосилнинг ҳар 4 ѐки 5 ботмони ҳисобидан икки 
ботмон миқдорида давлат хазинасига солиқ тўлаганлар. 

---

352 
Чорвадор аҳоли хон хазинасига 
закот 
солиғи тўлаган. XIX аср бошларига 
қадар бу солиқ натура кўринишида, 40 бош чорва ҳисобидан бир бош 
ундирилган бўлса, кейинги даврларда закотни ундиришга ўтилган. Эндиликда 
чорвадорлар йирик чорва учун 40 бош чорвадан 5 тилло, майда чорванинг ҳар 
40 бошига 10 аббос (10 аббос – 25 кумуш танга) миқдорида солиқ тўлаганлар. 
Юқоридагилардан ташқари хонликнинг барча ўтроқ, ярим ўтроқ ва 
кўчманчи аҳолиси қазув, бегор, қочув, отланув, бож пули, милтиқ солиғи, 
улов тутув, қўналға, чопар пули, тарози ҳақи, миробона, дарвозабон, мир 
туман ҳақи, афанак рули каби қўшимча тўлов ҳамда мажбуриятларни ҳам 
бажарганлар. Улар орасида энг оғири