|
6-мавзу. Чингизийлар давлатининг ташкил топиши. Мовароуннаҳр
Чиғатой улуси таркибида.
1.§. Чингизийлар давлатининг ташкил топиши ва Ўрта Осиёни босиб
олиши.
Сиёсий тарих.
Ўрта асрларнинг манбаларининг маълумотларига кўра, XII
аср охири-XIII аср бошларида муғул қабилалари ва элатларнинг қудратли
давлатга бирлашуви жараёнлари бўлиб ўтади. Ёзма манбаларда муғуллар
мэну(мэнва)
номи билан илк маротаба Хитойнинг Тан сулоласи (618
-
908 й.й.)
солномасида тилга олинади. Аксарият манбаларда муғулларнинг бирлашув
жараёнлари
Темучин
номи билан боғланади. Маълумотларга кўра, Темучин
1155 йилда туғилган бўлиб, бой муғул зодагони Есугай Баҳодирнинг ўғлидир.
XII
-
аср ўрталарига келиб Байкал кўли атрофи, ҳозирги Муғулистон
ҳудудларида яшовчи туркий ва тунгус
-
манжур қабилаларининг кўпчилиги
Есугай Баҳодир таъсирига ўта бошлайдилар. Егусай татар ва маркит
қабилаларига қарши урушлар пайтида 1185 йилда холнона ўлдирилган сўнг
ташаббус унинг ўғли Темучин қўлига ўтади. Темучвин 1186-1204 йиллар
давомида ҳокимият учун кураш олиб бориб фақат муғулларнигина эмас, улар
билан қўшни бўлган татар, маркит, керайит, жалойир, найман, уйғур, қорлуқ
каби кўплаб қабилаларни ўз қўли остида бирлаштириб, кучли давлатга асос
солади.
1206 йилнинг баҳорида Муғулистондаги Онон дарёси ирмоқларидан
бирининг соҳилида ўз ҳокимиятининг тўлиқ мустаҳкамлаб олган Темучин
муғулларнинг умум қурултойини чақиради. Темучиннинг тарафдорлари –
муғул зодагонлари тўпланан бу қурултойда у олий муғул ҳукмдори * хон деб
тантанали эълон қилинадива давлатнинг бош шамани Теб Тангрий унга
“Чингизхон” деган фахрий ном беради (“Чингизхон” – кучли, буюк деган
маънони англатади).
Қурилтойда Чингизхон ўз туғи – байроғини кўтариб, ўнта лавозимни
жорий этади ва уни ўз яқинларига тақдим этади. Саҳродаги Қорақурум шаҳри
янги давлатнинг пойтахти қилиб белгиланади. Янги муғул давлати – Еке
Мунғол улус ( Буюк муғул давлати ) деб аталиб унинг бошқаруви “Алтан
уруг” (Олтин руғ) қўлига ўтди.
Ўз мавқеи ва ҳокимиятини мустаҳкамлаб олган Чингизхон ўз ҳарбий
кучларини ислоҳ қилиб, давлати сарҳадларини кенгайтириш ҳаракатини
бошлади. У 1209 йилда танғутларни, 1211 йилда уйғурларни, 1215 йилда эса
шимолий Хитойни пойтахт Чжунду (Пекин) шаҳри билан биргаликда ўзига
тобе қилиб олди. Шу тариқа XIII аср ўнинчи йиллари охирига келиб Шарқда
иккита йирик давлат – Хоразмшоҳ – Ануштегинлар ва Чингизхон давлатлари
мавжуд бўлиб, улар ўртасида уруш бўлиши муқаррар эди. Чунончи, 1215
йилдаги Дашти Қипчоқ юришида Хоразмшоҳ муғулларнинг Жўжи
бошчилигидаги ҳарбий қўшинига дуч келади (ҳоз. Қозоғистоннинг Тўрғай
вилояти чўлларида). Ғарбга чекинган душманлари маркитлар устидан ғалаба
қозонган муғуллар Хоразмшоҳнинг 60 минг кишилик қўшини билан бир кун
198
жанг қилдилар. Бу жанг борасида Чингизхондан ҳеч қандай кўрсатма олмаган
Жўжихон эртасига чекинишга мажбур бўлади.
1215-1218 йиллар оралиғида Хоразмшоҳ ва Чингизхон ўртасида бир неча
марта элчилар алмашинади. Рашиддин маълумотларига кўра, Чингизхон 1218
йил Ҳоразмшоҳга юборган номасида уни “ўз ўғиллари қаторида кўришини”
маълум қилади. Шарқ дипломатиясияда бу қарамликнибилдиришини Султон
Муҳаммад яхши англаган эди. Ундан ташқари 1218 йилги Чингизхон
томонидан Хоразмга юборилган 450 кишилик элчилар гуруҳидаги 100га яқин
савдогарларга жосуслик вазифаси ҳам топширилган эди. Шу боис бу карвон
Ўтрор шаҳрида талон-тарож қилиниб, элчилар ўлдиради.
Бу воқеадан сўнг ҳар иккала томон ҳам урушга тайёргарлик кўра
бошлайди, Ан-Насавий маълумотларига кўра,Чингизхон билан бўладиган
жанг муносабати билан Урганчда чақирилган машваратда Султон Муҳаммад
ўртага ташлаган қатор таклифларни инобатга олмади. Чунончи, тўнғич ўғли
Жалолиддиннинг, Хўжанд ҳокими Темур Малик сингари саркардаларнинг
барча ҳарбий кучлари (А. Зиё маълумотларига кўра, қўшин сони 600 минг
киши атрофида бўлган- Э. Б.) асосий нуқталарга ёки бир ерга тўплаб,
душманга зарба бериш ҳақидаги маслаҳатларга амал қилмади ва қўшинларни
йирик шаҳарларга бўлиб ташлади.
Чингизхон 1219 йилда ўз ўғиллари бошлиқ 200 мингга яқин асосий ҳарбий
кучлари билан Хоразмшоҳлар давлати устига юриш бошлади. Бу кучлар ўша
йили ёзни Иртиш дарёси бўйига ўтказиб, сентябр ойида чегарадан ўтади.
Чегарадан ўтган Чингизхон ўз қўшини билан жанубий қозоқ чўлларининг
Сирдарёга туташган жойидаги Ўтрор шаҳри яқинига тўплаб уни тўрт қисмга
бўлади. Чиғатой билан Ўқтой қўшиннинг бир қисми билан Ўтрорни қамал
қилиб эгаллаш учун қолдиради. Иккинчи қисм эса Жўжи бошчилигида
Сирдарёнинг юқори оқимидаги Жанд, Янгикент, Борчилиғкент, Сиғноқ
шаҳарларини босиб олиш учун юборилади. Учинчи қисмга Улоқ нуён ва
Сукету Чербу бош бўлиб Ўтрордан жанубга, Хўжанд ва Банокатни эгаллаш
топширилади. Уларга Чингизхоннинг ўзи бош бўлган асосий тўртинчи қисм
йирик шаҳарлар-Самарқанд ва Бухорони эгаллаш учун йўл олади.
Бу юришлар натижасида 1219 йилда Ўтрор, Жанд, Янгикент,
Борчилиғкент, 1220 йилда Хўжанд, Бухоро, Самарқанд, 1221 йилда Термиз ва
Урганч шаҳарлари муғуллар томонидан босиб олинади. Манбаларда “Жаҳон
султонлари пойтахти” ва “Инсоният буюк фарзандлари бешиги” номини
олган Ургенч, “Қуббатул Ислом” номини олган Бухоро, “Сайқали рўйи
замин” Самарқанд каби шаҳарлар талон-тарож қилинди. Баъзи шаҳарлар,
масалан, Ўртор, Сиғноқ, Борчилиғкент кабилар узоқ вақтларгача дашту-
биёбонларга айланиб қолди. Шу даврда яшаган араб тарихчиси ибн ал-
Асиржуғул (1160-1244 йй.) бочқини даҳшатларини шундай таърифлаган:
“Улар (муғуллар) ҳеч кимга шафқат қилмадилар, аксинча, хотинлар, болалар,
эркакларни ўлдирдилар, ҳомиладор хотинларнинг қоринларини ёриб,
туғилмаган гғдакларни нобуд қилдилар... Бу мусибат тўлқинлари турли
томонларга тарқалди ва унинг фожеаси умумий бўлиб қолди ҳамда у шамол
199
булутларни турли томонга ҳайдагани каби бутун вилоятларга ёйилди. Хитой
чегараларидан бир халқ чиқиб Туркистондаги Қашғар ва Баласағун каби
вилоятларни вайрон этиб, қирғин қилиб, талон-тарож қилиб эгаллади.
Татарлар ҳеч қайси шаҳарларни омон қолдирмадилар, кетаётиб ҳамма ерни
вайрон этдилар. Улар ниманики ёнидан ўтган бўлсалар, ўзларига ёқмаган
барча нарсаларга ўт қўйдилар”.
Шундай қилиб талон-тарожлик урушлари натижасида XIII аср 20-йиллари
ўрталарига келиб Чингизхон Шарқда Шимолий Хитойдан Ғарбда
Амударёгача бўлган ҳудудларда ўз ҳокимиятини ўрнатишга муваффақ бўлди.
1227 йилнинг августида Осиёнинг ичкарисига, танғутлар устига юриш
пайтида Чингизхон вафот этади. Чингизийларнинг ҳарбий юришлари
натижасида 1260 йилда тарихдаги кўчманчиларнинг йирик давлатларидан
бири – Шарқда Амурдан Сариқ денгизгача, Ғарбда Дунайдан Евфратгача
бўлган ҳудудларни ўз ичига олган улкан империя ташкил топди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
