Боҳодир эшов

Қавонин
ёки 
мукатиъа
- майда вилоятлар ва туманлардан хазинага 
тушиб турган йигин. 
2.
Макрсима
хосилнинг маълум улуши микдорида туланган. Ўнинг 
хажми сугоришга боғлиқ, холда белгиланган. 
3.
Мисоха
ер хажмига караб микдори белгиланадиган солик; бўлиб, 
Халифа 
Вазир ул-вузаро 
Амир ул-умаро 
Давлат ишлари ва
давлатни бошқариш 
Ҳарбий ишлар ва
ҳарбий қўшинлар 
Девон ад-дар 
(кенгаш) 
Девон ал-машриқ 
Девол ал-хараж 
Девол ал-мағриб 
Қуръони Карим (ҳқуқий масалалар) 
амирлар 

---

155 
ўнда экин экилиши ёки экилмаслигига эътибор берилмаган. 
Бу солик, тизимига ер солиги - хирож (хосилнинг ўндан бир ёки ўндан 
икки кисми мивдорида), чорва, ҳунармандчилик, савдо-сотиқдан закот 
(киркдан бир мивдорда) ҳамда исломни кабўл килмаган шахслардан 
олинадиган - жизья солигРГхдм кушилди.
Замонавий илмий адабиётларда таъкидланишича, арабларнинг Ўрта 
Осиёшгоосиб олинган худудларини бопщариш маркази Марв шахри бўлиб,
бу ердан туриб халифанинг ноиби Мовароуннахрр ҳамда Хуросонни идора 
қилган. Юкорида таъкидлаганимиздек, VIII асрнинг ўрталари ва охирларига 
келиб Мовароуннахрр ва Хуросон худудларида сиёсий бошқарув араб 
халифалиги сиёсий тизимига мослаштириб бўлинган эди. Бу даврда 
Мовароуннахррда Сўғд, Шош, Фарғона, Хоразм, Уструшона, Тохаристон 
қабилардаги мах,аллий хркимлар зиммасига ахолидан белгиланган 
соликдарни йигиш, маъмурий бошқарувни амалга ошириш асосида ислом 
дини гояларини ахрли ўртасида ёйиш асосий вазифа қилиб белгиланган эди. 
Мах.аллий хркимлар фаолияти халифа томонидан тайинланадиган махсус 
амирлар томонидан каттщ назорат остига олинган бўлиб, бўндан ташқари 
улар халифанинг Хуросондаги ноибига итоат этиши шарт бўлган.
Араблар истилосидан кейин Мовароуннахррда мусулмон крнўнчилик 
тизими ҳам жорий этилди. Ислом хукукшўнослигининг асосини ташкил 
этувчи шариат мукаддас китоб - Куръони карим ва Ҳадиси шарифга ҳамда 
фикхшўнос олимларнинг турли саволларга жавоблари ва карорларига таянар 
эди. Масаланинг яна бир жихати шўндаки, Ислом динининг кўп жихатдан 
афзаллиги, ахлок. ва интизом нуктаи назаридан оммавийлиги хусусияти 
араблар босиб олган мамлакатлар аҳолиси томонидан ўнинг тез орада кабўл 
этилишига сабаб бўлади. Кутайба сингари ўни боскинчилик ва зуравонлик 
билан олиб келиш мумкин эмас эди. К^ачонки ислом мохиятига етилгачгина 
ўнга рагбат ва эътикрд кучайиб кетади. Олик-солик;, маиший ҳаёт бобида, 
закот масаласида Куръон ва Шариат ахкомларининг кридалари мехнаткаш 
ахрли томонидан тезда кабўл килинди. Аллох, олдидаги тенглик эса диннинг 
аҳамиятини кучайтирар эди. Бу уринда ислом динининг хакпарварлик рухи 
х,ал килувчи аҳамиятга эга бўлди.