Боҳодир эшов

фуқаро (раият) 
деб аталган ҳамда улардан 
турли солиқлардан ташқари жарималар ҳам ундириб олинган. 
Аввалги даврда бўлгани каби, шайбонийлар даврида ҳам ердан 
олинадиган солиқ
хирож (мол) 
деб аталиб, ҳосилнинг маълум қисми 
ундирилган. XVI-XVIII аср ёзма манбаларда бу атама “мол”, “моли-жиҳот”, 
“мол ва жиҳот”, кўпроқ “хирож” сифатида тилга олинади. Бу тўловнинг 
миқдори шароитга қараб 3/1, 4/1, 5/1, айрим ҳолларда эса 2/1 қилиб 
белгиланган. Мулк ерларидан ҳосилнинг 10/1 миқдорида солиқ ундирилиб у
ушр 
деб аталган. Хирож асосан маҳсулот сифатида ундирилган. 
Хирождан ташқари “доимий”, “қонуний”, ва “фавқулодда” каби бож ва 
ўлпон турлари мавжуд бўлиб, уларнинг сони ўзаро урушлар ва давлат 
марказлашуви даврида янада кўпайган. Уруш ҳаракатлари даврида деҳқонлар 
ва ҳунармандлардан олинадиган солиқ “
аваризот
” 
 
деб аталиб, у қисман пул 
билан ундирилган. 
Марказий ҳокимият вакиллари фойдасига ҳам махсус солиқлар 
ундирилган. Мисол учун, доруғалар фойдасига 
доруғачи 
ёки 
доруғалик 
деган солиқ пул кўринишида тўланган. Афсуски, Шайбонийлар даврида пул
кўринишида тўланган ўлпон ва солиқлар ҳақида маълумотлар жуда кам. 
Шунга қарамасдан “пул” атамаси қўшилган 
пилла пули, кўкнор пули,
савзи пули, харбуза (тарвуз) пули 
каби ўлпон ва солиқлар ҳам пул 
кўринишида тўланган бўлиши керак. Шунингдек, шаҳар аҳолиси 
ҳунармандлар ва дўкондорлар махсус солиқ 
тамға 
тўлаганлар. Ундан 
ташқари, йирик бойлар ва судхўрларга тегишли савдо расталаридаги 
дўконларни маълум ҳақ эвазига ижарага олиб, ўз маҳсулотларини сотганлиги 
учун 
 тахти жой (тагжой) 
деб аталувчи солиқ ҳам пул билан тўланган.
Шайбонийлар давлатига қарам бўлган, кўчманчи турмуш тарзи 
кечириб, чорвачилик билан шуғулланган аҳолига ишлаб бериш ва 
белгиланган тарзда солиқ тўлаш мажбурияти юклатилган. Кўчманчи чорвадор 
аҳоли ҳарбий юришлар вақтида ўз от-улови, яроғ-аслоҳаси ва озиқ-овқати 
билан бирга урушларда қатнашганлар. Уруш ҳаракатлари даврида асосан 
ўтроқ аҳолидан
ошлиғ (ошлик) 
солиғи ундирилган. Бу солиқ доимий 
бўлмасда, ҳаракатда бўлган қўшинни сақлаш озиқ-овқат йиғими сифатида 

---

262 
тўпланган. Шунингдек, қўшинни таъминлаш учун 
тағор 
деб номланган 
озиқ-овқат ўлпони ҳам тўланган. Озиқ-овқат солиқларининг миқдори қатъий 
белгилаб қўйилмаган бўлиб, уни ҳукмдорларнинг ўзлари хоҳлаганча 
белгилаганлар.

Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича, шайбонийлар даврида солиқ ва 

йиғимлар билан бир қаторда жарималар ҳам бўлган. Мисол учун, 
кўчманчилар қишда истеъмол қилиши учун ҳар йили кузда ўз хўжайинларига 
сўйиш учун битта боқилган чорва молини берганлар. Бу-
суғум 
деб аталган. 
Шунингдек, хонлар, султонлар ва ўғлонлар бир манзилдан иккинчи манзилга 
кўчиб ўтаётган вақтларида уларга озиқ-овқат тўплови