Боҳодир эшов

Китоб ал-кунийни
туздилар. Ушбу қонунлар юзлаб йиллар 
мобайнида Мовароуннаҳрда сувда фойдаланишдаги баҳс-мунозараларни ҳал 
этишда асос бўлиб хизмат қилган. 
Тоҳирийлар шундай ижтимоий-иқтисодий сиёсат юритганларки, бу 
сиёсат асосан аҳолининг ҳукмрон табақаларини қўллаб-қувватлашга 
қаратилган эди. Мисол учун, бизга қадар сақланган Тохир ибн Ҳусайннинг 
ўғли Абдуллоҳга ёзган хатида шундай дейилади: «Шуни билгинки, бойлик 
кўпайиб хазина тўлиб тошганда ҳам у даромад келтирмайди. У фуқаро 
зарурати, улар ҳақ-ҳуқуқларини адо этишга, уларни ташвиш ва қарзлардан 
озод этиш учун сарфланган тақдирдагина кўпаяди, ортиб боради; бу билан 
халқ оммасининг эътибори қозонилади; шу билан халқ фаровонлиги 
таъминланса, бу ҳокимларга зеб беради, давроннинг эмин-эркинлиги шу 
бўлади, шуҳрат ва қудрат бағишлайди; шу билан бирга агар шундай иш 
юритсанг, ер солиғини катта миқдорда ундириш имониятига эга бўласан ва 
бойлигинг ошади. Бу билан сен халқ оммасига саховат қўлини очсанг, 
бойлигинг ортади, куч-қудрат эгаси бўласан, қўшин сақлайсан ва ҳаммани 
ўзингга мафтун этасан». Тоҳир ўз ўғлини мана шундай «моҳирона» сиёсат 
юргизишга чақиради ҳамда Абдуллоҳ ибн Тоҳир қайсидир маънода отасининг 
маслаҳатларига амал қилган эди.
Ўз даврида Абдуллоҳ йирик ер эгалари ва давлат амалдорлари 
томонидан айрим ерлардаги деҳқонларга нисбатан бўлаётган ноҳақликларни 
имконият даражасида чеклашга ҳаракат қилди. У деҳқонларнинг аҳволини 
бирмунча тартибга солувчи махсус фармон эълон қилди. Манбаларнинг 
гувоҳлик беришича, бу фармонда жумладан шундай дейилади: «Оллоҳ бизни 
уларнинг (деҳқонларнинг – Э.Б.) қўли билан боқади, бизни уларни оғзи билан 
олқишлайди ва уларга озор беришни таъқиқлайди». Албатта, бу билан 
Абдуллоҳ бутунлай зироаткор-деҳқонларнинг манфаатларини ҳимоя қилувчи 
ҳукмдор бўлган, деб бўлмайди. У «деҳқонларга озор бермасликни» талаб 
қилишига сабаб, бусиз давлат хазинасига етарли солиқлар келиб тушмас эди. 

---

160 
Аҳволни яхшилаш учун айрим ҳаракатлар қилинган бўлишига қарамай, 
Тоҳирийлар даврида аҳоли кўпгина қатламларининг айниқса, зироаткор-
деҳқонларнинг аҳволи оғир бўлиб қолаверди. Мисол учун, 844 йилда 
Абдуллоҳ ибн Тоҳир зироаткор-деҳқонлардан олинган хирождан 48 млн. 
дирҳам тўплаган эди. Солиқларнинг кўплиги деҳқонларнинг қўзғолон 
кўтаришига олиб келган. Тоҳирийлар бу қўзғолонларни шафқатсизларча 
бостириб турганлар. Бу ҳол ижтимоий-иқтисодий зиддиятлар бир қадар 
сақланиб қолганлигини кўрсатади. 
Манбаларда Тоҳирийларнинг исломлаштириш сиёсатида мустаҳкам 
турганликлари қайд этилади. Улар ҳуқуқий муносабатларни ислом 
пешволарига таянган ҳолда ривожлантирганлар. Шунинг учун ҳам 
Тоҳирийлар ислом динини халқ орасида кенг ёйиш сиёсатини давом эттириб, 
ислом руҳонийларини асосий таянч деб билганлар. Талха ибн Тохир даврида 
зардўштийлик дини сақланиб қолган Уструшонада ҳам ислом дини қабул 
қилдирилган. 
Ўз ҳукмронлик ерларида мустаҳкам тартиб сақланишини хоҳлаган 
Абдуллоҳ ибн Тоҳир ўзига қарши ҳар қандай ҳаракат ёки қўзғолоннинг 
олдини 
олишнинг 
энг 
муҳим 
усули 
– 
солиқ 
йиғувчиларнинг 
суистеъмолликларига йўл қўймасликда деб ҳисоблар эди. У турли 
солиқларнинг миқдорини камайтирмаган бўлса-да, солиқлар йиғишда турли 
жиноий ишга қўл урганларни жазолар эди. Амал ва мансаб эгаларининг 
ўзбошимчалигини олдини олиш ва давлат хазинасига зиён етказмаслик 
мақсадида Адбуллоҳ ўз қўл остидаги ўзига содиқ кишилар орасидан 
айғоқчилар танлаб, уларнинг хизматидан фойдаланар эди. Бундай махфий 
шахслар жойларда ҳукмдорларнинг юриш-туриши, ҳар бир мансабдорнинг 
Абдуллоҳ олдидаги мажбуриятларини қай даражада бажаришлари хусусида 
ноибга хабар етказиб туришган. Демак, амалдор хоҳ вилоят ҳокими бўлсин, 
хоҳ йирик деҳқон бўлсин, Абдуллоҳнинг назорати остида бўлган. 
Тоҳирийлар давлати кўп сонли билимдон амалдорларга муҳтож эди. Шу 
боис Абдуллоҳ ибн Тоҳир аҳолининг барча қатламлари маълумот олишини 
таъминлашга ҳаракат қилди. Манбаларнинг маълумот беришича, Абдуллоҳ 
отаси Тоҳир сингари шоир бўлган. Абдуллоҳнинг Марв, Амул ва Хоразмни 
бошқариб турган жияни Мансур ўзининг фалсафий асарлари билан машҳур 
бўлган. Абдуллоҳнинг ўғли Тохир II ҳам отасидан ўрнак олишга ҳаракат 
қилган. 
Умуман, Абдуллоҳ ва Тохир II ҳукмронликлари даври маҳаллий 
маданиятнинг қайта тикланиш даври бўлди. Аммо, бу ўта мураккаб ва қийин 
жараён эди. Гап шундаки, Тохирийлар сулоласи вакилларининг ўзлари, 
хусусан, Абдуллоҳ ибн Тохир ўзининг араб маданиятига хайрихохлигини 
таъкидлар эди. Шунга қарамасдан бизга қадар етиб келган айрим ёзма 
манбалар ва моддий ашёлар маҳаллий маданият ривожидан далолат беради.