|
Ittifoqchi va respublika hokimiyatlarining qarama-qarshiligi
1990 yil o'rtalaridan boshlab, 1990 yil iyun oyida RSFSR Xalq deputatlari Kongressi tomonidan Rossiya suvereniteti to'g'risidagi deklaratsiya qabul qilingandan so'ng, Rossiya mustaqil siyosat olib bordi. Respublika Konstitutsiyasi va qonunlari kasaba uyushmalaridan ustundir. 1990 yil 24 oktyabrda Rossiya hukumati RSFSR suverenitetini buzgan kasaba uyushma harakatlarini to'xtatish huquqini oldi. SSSR hokimiyatining RSFSRga tegishli barcha qarorlari endi ular RSFSR Oliy Kengashi tomonidan tasdiqlanganidan keyingina kuchga kirishi mumkin. Ittifoqdosh rasmiylar nazoratni yo'qotdilar tabiiy resurslar ittifoq respublikalarining asosiy ishlab chiqarish fondlari, ittifoq respublikalaridan tovarlarning olib kirilishi munosabati bilan xorijiy sheriklar bilan savdo-iqtisodiy shartnomalar tuzish. RSFSRda o'zining Savdo-sanoat palatasi, Bosh bojxona boshqarmasi, Turizm Bosh boshqarmasi, Tovar birjasi va boshqa institutlar mavjud. Uning hududida joylashgan sovet banklarining filiallari: SSSR Davlat banki, SSSR Promstroibank, SSSR Agroprombank va boshqalar Rossiya mulkiga aylandi. SSSR Rossiya respublikasi banki RSFSR Davlat bankiga aylandi. Endi RSFSRda to'plangan barcha soliqlar respublika byudjetiga tushdi.
Asta-sekin sud respublikalari tuzilmalari RSFSR qonunchiligi va manfaatlariga ustuvorlik berishga yo'naltirildi, Matbuot va axborot vazirligi rus televideniesi va bosma nashrlarini jadal rivojlantirdi. 1991 yil yanvar oyida RSFSR uchun o'z armiyalari haqida savol tug'ildi. O'sha yilning may oyida respublika o'zining KGB-ni sotib oldi. 1991 yil yanvar oyida RSFSR Federatsiya Kengashi tuzildi.
1990 yil 24 dekabrda qabul qilingan "RSFSRdagi mulk to'g'risida" gi qonun mulkchilik shakllarining xilma-xilligini qonuniylashtirdi: endi mulk xususiy, davlat va munitsipal mulkda, shuningdek jamoat birlashmalarida bo'lishi mumkin. "Korxonalar va tadbirkorlik to'g'risida" gi qonun turli korxonalar faoliyatini rag'batlantirishga qaratilgan. Shuningdek, davlat va kommunal korxonalarni, uy-joy fondini xususiylashtirish to'g'risida qonunlar qabul qilindi. Xorijiy kapitalni jalb qilish uchun zarur shart-sharoitlar paydo bo'ldi. 1991 yil o'rtalarida Rossiyada allaqachon to'qqizta erkin iqtisodiy zonalar mavjud edi. Qishloq xo'jaligiga katta e'tibor berildi: qarzlar sovxoz va kolxozlardan olib tashlandi, boshqaruvning barcha shakllarini rag'batlantirish orqali agrar islohotlarni boshlashga harakat qilindi.
Ittifoqchilik rahbariyati tomonidan taklif qilingan davlatni "yuqoridan" bosqichma-bosqich o'zgartirishning o'rniga, RFSR ma'murlari "pastdan" yangi federatsiya tuzishga kirishdilar. 1990 yil oktyabr oyida RSFSR Ukraina va Qozog'iston bilan to'g'ridan-to'g'ri ikki tomonlama shartnomalar tuzdi va "To'rtlik Ittifoqi" g'oyasi e'lon qilindi: Rossiya, Ukraina, Belarusiya va Qozog'iston. 1991 yil yanvar oyida Rossiya Boltiqbo'yi respublikalari bilan xuddi shunday shartnomalarni imzoladi. O'sha paytda Ittifoq va Rossiya hukumati o'rtasidagi ta'sir uchun kurash ob'ekti avtonom respublikalar edi. 1990 yil aprel oyining oxirida SSSRning "SSSR va Federatsiya sub'ektlari o'rtasidagi vakolatlarni chegaralash to'g'risida" gi qonuni qabul qilindi, bu federatsiya sub'ektlariga avtonomiyalarning maqomini oshirdi va "o'z" ittifoq respublikalarini chetlab o'tib, o'z vakolatlarini SSR ittifoqiga topshirishga imkon berdi. Ochilgan imkoniyatlar mahalliy milliy elitalarning ishtahasini qo'zg'atdi: 1990 yil oxiriga qadar Rossiyaning 16 avtonom respublikasidan 14tasi o'z suverenitetini e'lon qilishdi, qolgan ikki qismi va avtonom viloyatlarning bir qismi siyosiy mavqeini oshirdi. Deklaratsiyaning ko'pchiligida respublika qonunchiligining rus tilidan ustunligi talablari aks etgan. Ittifoqchi va Rossiya hukumatining avtonomiyaga ta'sir ko'rsatish uchun kurashlari 1991 yil avgustgacha davom etdi.
Ittifoq va Rossiya kuch markazlarining harakatlarining nomuvofiqligi oldindan aytib bo'lmaydigan oqibatlarga olib keldi. 1990 yil kuzida aholining ijtimoiy-siyosiy kayfiyati yanada keskinlasha boshladi, bu asosan oziq-ovqat va boshqa mahsulotlar, shu jumladan tamaki etishmovchiligi bilan bog'liq edi, bu "tamaki" qo'zg'olonlarini keltirib chiqardi (faqat poytaxtda yuzdan ortiq odamlar qayd etilgan). Sentyabr oyida mamlakatda non inqirozi yuz berdi. Ko'pgina fuqarolar ushbu qiyinchiliklarda sun'iy xarakterga ega bo'lib, rasmiylarni qasddan sabotajda aybladilar.
1990 yil 7-noyabr kuni Qizil maydonda o'tkazilgan tantanali namoyish paytida Gorbachev deyarli suiqasd qurboni bo'ldi: uni ikki marta otib tashlashdi, ammo o'tkazib yuborishadi. Ushbu voqeadan so'ng Gorbachyovning harakati sezilarli darajada yaxshilandi: SSSR Prezidenti Oliy Kengashga ijro hokimiyatini kuchaytirishga qaratilgan takliflarni kiritdi ("Gorbachyovning 8 balli"). 1991 yil yanvar oyining boshida mohiyatan prezident boshqaruv shakli joriy etildi. Uyushma tuzilmalarini kuchaytirish tendentsiyasi liberal siyosatchilarni tashvishga solmoqda, ular Gorbachyov "reaktsion" doiralar ta'siriga tushib qolishgan. Shunday qilib, SSSR Tashqi ishlar vaziri E. A. Shevardnadze "diktatura kelmoqda" deb e'lon qildi va norozilik sifatida o'z lavozimini tark etdi.
Vilnyusda 1991 yil 12-13 yanvarga o'tar kechasi televizion markazni egallab olishga urinish paytida aholi va armiya bilan Ichki ishlar vazirligi o'rtasida to'qnashuv yuz berdi. Bu qon to'kilishiga olib keldi: 14 kishi o'ldi, yana 140 kishi yaralandi. Shu kabi to'qnashuvlar paytida Rigada besh kishi halok bo'ldi. Rossiya demokratik kuchlari voqeaga achchiq munosabatda bo'lib, kasaba uyushma rahbariyati va xavfsizlik idoralarini tanqid qilishni kuchaytirdi. 1991 yil 19 fevralda Eltsin televidenie orqali Gorbachyovning iste'fosini talab qildi va bir necha kundan keyin uning tarafdorlarini "mamlakat rahbariyatiga qarshi urush e'lon qilishga" chaqirdi. Yeltsinning qadamlarini ko'plab sheriklar ham qoralashgan. Shunday qilib, 1990 yil 21-fevralda RSFSR Oliy Kengashining sessiyasida uning Prezidiumining olti a'zosi Eltsinning iste'foga chiqishini talab qilishdi.
1991 yil mart oyida RSFSR Xalq deputatlari III favqulodda qurultoyi bo'lib o'tdi. Unda Rossiya rahbariyati bajarilgan ishlar to'g'risida hisobot berishi kerak edi, ammo ittifoqchi hokimiyatning Kongress ochilishi arafasida Moskvaga qo'shin yuborishi fonida bu voqea Gorbachyovning harakatlarini qoralash uchun maydonga aylandi. Eltsin va uni qo'llab-quvvatlaganlar bor imkoniyatdan foydalanib, kasaba uyushmasini Kongressga bosim o'tkazishda ayblab, "progressiv ravishda fikrlaydigan" a'zolarni koalitsiyaga qo'shilishga chaqirdilar. Bunday koalitsiyaning imkoniyatini A.D.Rutskiy demarksi misol qilib ko'rsatdi, u "Demokratiya uchun kommunistlar" fraksiyasini tuzishini e'lon qildi va Eltsinni qo'llab-quvvatlashga tayyorligini bildirdi. Kongressdagi kommunistlar ikkiga bo'lindi. Natijada Uchinchi Kongress Eltsinga qo'shimcha vakolatlar berdi, bu uning RSFSR rahbariyatidagi mavqeini sezilarli darajada mustahkamladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
