boʻlib, u Oyning Yer atrofida aylanish davriga (bu davr sinodik oy deyilib, 29,53 sutkaga teng) va tropik yilga (365,2422 sutka) tayanadi

Taqvim - yil, oy va hafta kunlari, asosiy bayramlar haqidagi axborotlardan iborat, ba`zan astronomik ma`lumotlar ham beriladigan bosma nashr.
Kalendar (lot. calendarium — qarz daftari), taqvim — yil, oy, hafta va kunlar hisoblashni yuritish tizimi. Quyosh, Oy, sayyoralarning koʻrinma harakati, kun bilan tunning almashinuvi, Oy fazalari va yil fasllarining davriy ravishda takrorlanib turishiga asoslanadi. K.ning paydo boʻlishi odamning xoʻjalik faoliyatini yuritish ehtiyoji bilan bogʻliq. Odamlar Quyoshning chiqib botishini kuzatib — kun, Oy oʻrogʻining avval kattalashib, soʻng kichrayishiga qarab — oy, yil fasllarining davomida Quyoshning ufqdan qanchalik koʻtarilishini kuzatib yil tushunchalariga kelishgan. Asta-sekin vaqtni yana ham aniqroq hisoblash ehtiyoji bilan soat, minut birliklari, mifologik anʼanalar asosida hafta tushunchasi kiritilgan. Vaqt hisobini toʻgʻri yuritish uchun dastlabki rasadxonalar qurilgan, quyosh soati oʻylab topilgan.
K. hisobining asosiy birligi — ysh. Yil esa oylarga, oylar esa kunlarga boʻlingan. Bu 3 tushuncha 3 xil astronomik hodisa — mos tartibda Yerning Quyosh atrofida aylanishi, Oyning Yer atrofida aylanishi va Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi bilan bogʻliq. Bu 3 hodisaning davomiyligi ancha murakkabligi yilni oylarga, oyni kunlarga boʻlishni murakkablashtiradi. Bu masala turli xalqlarda turli usulda hal etilgan va shu tarzda quyosh K.i (shamsiy taqvim), oy K.i (qamariy taqvim) hamda oy-quyosh K.i (shamsiyqamariy taqvim) ishlab chiqilgan.
Quyosh k al ye n d ar i ning asosiy birligi — tropik yil. Uning uzunligi ketmaket ikki bahorgi tengkunlik oraligʻidan iborat boʻlib, 365,2422 kun, yaʼni 365 kun 5 soat 48 min. 46 sek.ga teng. Dastlabki shamsiy K.dan foydalangan kad. misrliklar bir yilni 365 kun deb olishgan. Bir yil 30 kunlik 12 oyga boʻlingan va yil oxirida qoʻshimcha 5 kun qoʻshilgan. Qad. Rimda ham bir yilni 365 kun deb olingan, lekin yilning oylarga boʻlinishi yana ham murakkabroq boʻlgan. Bundan tashqari qad. Misr va Rim K.larida yil uzunligi tropik yildan taxminan 6 soatiga qisqa boʻlgani uchun bahorgi teng kunlik har 4 yilda 1 kunga surilgan va bu ham chalkashliklarga sabab boʻlgan. Ularni bartaraf etish uchun Rim konsuli Yuliy Sezar mil. av. 46-yilda yunon astronomi Sozigen taklifiga muvofiq K. islohotini oʻtkazadi: har 4 yildan biri 366 kunlik (kabisa) deb qabul qilinadi. Bu K. Yuliy kalendari deb yuritiladi. Yuliy K.ida bir yil 12 oyga boʻlinib toq oylar 31 kun, juft oylar 30 kun, faqat fevral oyi 28 kun (kabisa yili 29 kun). Dunyoning koʻp mamlakatlarida hozirgacha oylarning Yuliy K.dagi nomlari qoʻllanadi.
Yuliy K.da bir yil tropik yildan 11 min. 14 sek. ortiq boʻlgani uchun bu farq har 400 yilda taxminan 3 kunni tashkil qiladi. Bu farq yigʻilib 16-asrda 10 kunga yetgan, natijada bahorgi teng kunlik 11 mart ga toʻgʻri kelib qolgan. Bu nomutanosiblik xristianlarning diniy bayramlarini belgilashda chalkashlik keltirib chiqarar edi. Shuning uchun Yuliy K.dagi xatolikni tuzatish uchun Rim papasi Grigoriy XIII 1582 y. 24 fevral
da italiyalik vrach va matematik Luidji Lullio loyihasi boʻyicha K. islohotini oʻtkazadi: 1) 1582-yil 4 oktabrdan keyingi kun 15 oktabr deb olinadi va bahorgi teng kunlik 21 martga qaytariladi; 2) toʻrtga boʻlinadigan yillar Yuliy K.dagi kabi 366 kun deb olinadi; 3) har 400 yilda 3 kun chiqarib tashlanadi — 400 ga boʻlinmaydigan yillar 365 kunlik (yaʼni oddiy) yil deb eʼlon qilinadi. U Grigoriy kalendari deb yuritila boshladi. Sanalarni Grigoriy K.iga muvofiq hisoblash yangi uslub deb ataldi. Sanalarni avvalgidek Yuliy K.i asosida hisoblashda davom etish esa eski uslub nomini olgan. Grigoriy K.i 16-asrdan boshlab asta-sekin dunyoning koʻpchilik mamlakatlariga tarqaldi. Oʻzbekistonda ham u 1918-yil 14 fevraldan qoʻllab kelinadi.
Yil uzunligi va oy-kunlarga boʻlinish K.ga muvofiq yuritilsa, yillar hisobi alohida kelishuv bilan belgilanishi lozim. Qachon birinchi yil deb olinishi bilan bu masala hal boʻladi va istalgan sanani hisoblash imkoni tugʻiladi. Bunday kelishuv K. bilan birga xronologiya deb ataladi. Grigoriy K.i qabul qilingan mamlakatlarning koʻpchiligida xronologiya Iso Masihning tugʻilgan kunidan boshlanadi, yaʼni Iso (as) tugʻilgan kun 1-yilning 1 yanvari deb qabul qilingan. Tarixning mana shu sanasigacha davri eski era (miloddan avval), keyingi davri esa yangi era (milodiy) deb ham ataladi.
Oy kalendarida asosiy birlik vazifasini sinodik oy oʻtaydi. Oy Yer atrofida aylanishi davomida Quyoshning toʻgʻrisiga kelishi oy boshi deyiladi.Bu vaqtda Oy koʻzga koʻrinmaydi, 1—2 kundan keyin u gʻarbda kechqurun oʻtkir oʻroq ("yangi oy") shaklida koʻrinadi. Oy K.ida 12 oy bir yilni tashkil etadi. Sinodik oy 29,5306 sutka, yaʼni 29 kun 12 soat 44 min. 3 sek. boʻlgani uchun bir yil taxminan 354 kunga teng boʻladi.
Hozir Oy K.i arab mamlakatlarida amal qiladi. 20-asrgacha u asosiy aholisi musulmon boʻlgan mamlakatlar, jumladan, bizning yurtimizda ham qoʻllangan va hijriy (aniqrogʻi hijriy-qamariy) taqvim deb atalgan. Hijriy taqvimda xronologiya paygʻambar Muhammad (as)ning Makkadan Madinaga koʻchib borgan (arabcha hijrat) kunidan boshlanadi. Bu sana Yuliy K.ida 622 yil 16 iyul juma kuniga toʻgʻri kelishi aniqlangan. Hijriy taqvimda 12 oydan toqlari 30, juftlari esa 29 kun. Bunda bir yil 354 kun boʻlib, 12 sinodik oydan qisqa boʻlgani uchun har oʻttiz yildan 11 tasi kabisa deb olinadi. Kabisa yilning soʻnggi oʻn ikkinchi oyi (zulhijja) 30 kun boʻladi. Hijriy taqvimda oʻttiz yillik davrlar (1-yildan 30-yilgacha, 31-yildan 60-yilgacha va h.k.) qoʻllanadi. Har oʻttiz yillik davrning 2, 5, 7, 10, 12, 15, 17, 19, 21, 24, 27 va 29 yillari kabisadir. Mac, hijriy 1426-yil kabisamiyoʻqmi ekanligini aniqlash uchun undan 30 ga karrali qismi chegirib tashlanadi: 1426 — 30x47=1426 — 1410=14, demak, bu yil oddiy ekan, 1427-yilda esa qoldiq 15 chiqadi va kabisa boʻlishini koʻrsatadi.
Ayrim Sharq mamlakatlarida hijriy taqvimning kabisa yillari boshqa usulda ham aniqlangan. Shuningdek, Eronda hijriy-qamariy taqvim bilan bir paytda hijriy-shamsiy taqvim ham qoʻllanadi. Unda xronologiya hijrat kunidan boshlanadi, ammo yil uzunligi Quyosh K.i boʻyicha hisoblanadi. Yil boshi sifatida bahorgi tengkunlik — Navroʻz kuni, oylar esa burjlar bilan deyarli ustma-ust tushadi.
Ayrim Sharq mamlakatlarida ham yil, ham oy asosiy birlik boʻlgan oy-quyosh kalendarlari qoʻllanadi. K. tarixida Umar Xayyom taklif qilgan islohot ham ahamiyatga molik. U oʻsha davrda amalda boʻlgan K.lar bilan tanishib, ulardagi kamchiliklardan xoli boʻlgan quyosh K.ini ishlab chiqqan va saljuqiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh tomonidan joriy ham qilingan (Yuliy K.i boʻyicha 1079-yil 15 martda). Ammo sulton vafotidan (1092-yil) keyin amal qilinmay qolib ketgan. Umar Xayyom taqvimida har 33 yildan 8 tasi: 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28 va 33-yillar kabisa yil boʻlgan. Bunda bir yil oʻrtacha 365+8/33=365,242424 kunga teng boʻlib, tropik yildan atigi 19,7 sekundga farq qiladi. Umar Xayyom taqvimini amaldagi K.lar ichida eng sodda va anigʻi deyish mumkin. Qadimdan turli xalqlar turlicha K.lar va xronologiya tizimlaridan foydalangani bir K.dagi sanalar boshqa K.da qaysi sanaga mos kelishi masalasini oʻrtaga chiqargan. Bu masalani hal etishga ayniqsa alXorazmiy, Beruniy va Ulugʻbek katta hissa qoʻshgan. Xususan, Ulugʻbekning "Ziji jadidi Koʻragoniy" asarida oʻsha davrda Yaqin Sharq, Xitoy, Yevropada qoʻllangan oʻndan ortiq K.lar oʻrtasidagi mutanosiblik bayon qilingan.
Musulmon Sharqi, jumladan Oʻrta Osiyo xalqlari tarixi, klassik va madaniy yodgorliklarida sanalar hijriy-qamariy taqvimda berilgan. Shuning uchun bunday yodgorliklar oʻrganilganda hijriy sanalarni milodiy, yaʼni Yuliy-Grigoriy K.iga oʻtkazish masalasiga duch kelinadi. Bir holatda bu masalani taqribiy hal etish — hijriy yilga mos milodiy yilni hisoblash kifoya qilsa, ikkinchi holatda uni aniq hal etish — tayin hijriy sanaga milodiy boʻyicha qaysi kun toʻgʻri kelishini topish lozim boʻladi. Manbashunoslar ishini yengillatish mak,sadida turli mutanosiblik jadvallari tuzilgan. Jadval boʻlmagan taqdirda maxsus qoidadan foydalanish mumkin: hijriy yil N bilan, milodiy yil M bilan belgilansa, u holda:M=N-S+622, N=M-622+ Mu2622” Mas, manbalarga koʻra Alisher Navoiy hijriy 844 yilning 17 ramazonida tavallud topgan, yaʼni N=844. Endi 844:33 taqriban 25,6 ga tengligi uchun M=844+622-25,6= 1440,6. Odatda, bu natija 1440/1441 (yaʼni 1440 yo 1441) koʻrinishda yoziladi. Qoidani bir oz oʻzgartirib, mikrokalkulyatorda hisoblashga moslash mumkin:M=N*354: 365+622, N=Mx365: 354-622.
Bir K.dagi tayin A kunga ikkinchi K.da qaysi V kun to'g'ri kelishini aniqlash lozim boʻlsa, u holda dastavval har ikki K. uchun mutanosibligi maʼlum kun — boshlangʻich hisob nuqtasi olinadi. Xususan, hijriy va Yuliy-Grigoriy K.lari uchun boshlangʻich nuqta sifatida hijriy 1-yilning 1-muharrami milodiy 622 yil 16 iyulga mos kelishi olinishi mumkin. Soʻng birinchi K.ga muvofiq A kungacha necha kun oʻtgani hisoblanadi va boshqa K.da shuncha kun oʻtsa, qaysi sana chiqishi topiladi.
Shunday qilib, K.lar oʻrtasidagi mutanosiblik ularning xronologiyasiga (erasiga) ham bogʻliqdir. Turli xalqlarda ming yillar mobaynida turlicha eralar qoʻllangan. Xitoyda yil hisobi hukmdor Xuan Di podsholigi boshlangan sana — mil. av. 2637-yildan hisoblangan. Qad. Misrda yagona uzluksiz yil qisobi boʻlmagan — har bir faraon taxtga oʻtirishi bilan yil hisobi boshidan boshlangan. Qad. Bobilda Nabonassar podsholigi boshlangan mil. av. 747 i.dan hisoblangan era qoʻllangan. Yunonistonda xronologiyaga 1-Olimpiada boshlangan yil — mil. av. 776 y. asos qilib olingan. Qad. Rimda yil hisobi afsonaviy qahramon Romul shaharga asos solgan sana — mil. av. 753 yildan boshlangan. Keyinchalik imperator Diokletian (Daqʼyonus) hukmdorligi boshlangan eraga oʻtilgan, u mil. 284 yilga toʻgʻri keladi ("Daqʼyonusdan (almisokdan) qolgan" degan ibora shundan kelib chiqqan).
"Dunyoning yaratilishi"dan boshlangan eraning bir necha varianti ham bor. Jumladan, qad. yahudiy K.i boʻyicha dunyoning yaratilishi mil. av. 3761-yil, Vizantiya K.i boʻyicha esa mil. av. 5508-yil sodir boʻlgan. Hozirgi vaqtda koʻpchilik mamlakatlarda qabul qilingan yangi era — "Iso Masix tugʻilgan kun"dan boshlangan era qoʻllanadi.
Grigoriy XIII islohoti K. vaqtini astronomik vaqtga yaqinlashtirgan boʻlsa ham K.ning ichki tuzilishidagi oylardagi kunlar soni bir xil emasligi, haftalarning oylar ichida boʻlinib ketishi kabi noqulayliklar saqlanib qolgan. Shuning uchun mukammalroq K. loyihalarini ishlab chiqishga urinishlar boʻlgan. Mac, Hindiston hukumatining tashabbusi bilan K.ni isloqqilish masalasi 1953-yilda BMTga qoʻyilgan. BMTning Iqtisodiy va ijtimoiy kengashi (EKOSOS) doimiy K. loyihasini maʼqullagan. Unga koʻra har bir choraqda 13 ta toʻliq yetti kunlik hafta (hammasi boʻlib bir yilda 364 kun) va yil oxirida qoʻshimcha bir kun (31 dekabr oʻrniga) — Tinchlik bayrami kuni belgilangan. Kabisa yillari esa, shuningdek, 6- va 7-oylar orasida yana bir kun — Kabisa yil bayrami qoʻshiladi. Qoʻshimcha kunlar haftalar va oylar hisobga kiritilmaydi (yaʼni ular qaysi oy va haftaning kunlari boʻlishi koʻrsatilmaydi). Bu loyiha boʻyicha har chorakning birinchi oylari (yanvar, aprel, iyul, oktyabr) 31 kundan, qolgan oylar esa roppa-rosa 30 kundan tashkil topishi kerak. Shunda xaftasiga bir kun dam olish kuni hisoblansa, hamma oylardagi ish kunlari soni doimiy — 26 kundan boʻladi. Har bir xalqning milliy bayramlari borligi va dam olish kuni 2 kun kilib belgilanganligi tufayli, bu loyixani ayrim mamlakatlar maʼqullamadi. Shuning uchun 1956-yildan keyin K. islohoti oldingy siljimadi. Keyinchalik boshqa K.lar loyihalari taklif qilindi, lekin ularni hayotga joriy etish masalasi ochiq qolmoqda.
K. tarixi — insoniyat sivilizatsiyasining uzviy ajralmas boʻlagi. Tashqi olam toʻgʻrisidagi bilimlar koʻpaygan sari va turli davrlarda xalq xoʻjaligi ehtiyojlari bilan bogʻliq ravishda K.lar takomillashib bordi. Maye, oy K.ining paydo boʻlishini ibtidoiy odamning turmush tarzi bilan bogʻlash mumkin. U davrlarda ovchilik va termachilik odam faoliyatining asosini tashkil qilgan edi. Asta-sekin dehqonchilik va chorvachilikka oʻtilishi oy-quyosh K.i va kuyosh K.ining paydo boʻlishiga olib keldi. Keyingi ikki yuz yillik K.larning ichki tuzilishini takomillashtirishga intilish bilan tarixga kirdi. 18-asr oxiridagi Yevropadagi sanoat toʻntarishi, 19-asrdagi industrlashtirish, 20-asrdagi fan va texnika inqilobi K.ni takomillashtirish muammosini dolzarb qilib qoʻydi.
Fan-texnika taraqqiyotining xalq xoʻjaligini elektronlashtirish, kompleks mexanizatsiyalashtirish, EHM va kompyuterlarni xalq xoʻjaligiga keng joriy qilish bilan bogʻliq hozirgi bosqichida doimiy K.lar tuzish muammosi dolzarb boʻlib qoldi. Lekin oxirgi paytlarda K.ni isloh qilish masalasi koʻtarilmay turibdi.
Insoniyatning xo‗jalik hayotidagi ehtiyoji vaqtni hisoblash zaruratini yuzaga keltirdi. Qadimda vaqtni hisoblashda tabiatning doimiy takrorlanib turuvchi hodisasi bo‗lgan sutka, kun, tun, oy fazalarining o‗zgarishi, erning yillik aylanma harakatidan foydalanilgan. Astasekin vaqtni aniq hisoblashga bo‗lgan ehtiyoj yuzaga keldi. Buning uchun osmon jismlar harakatini, umuman astronomiyani bilish zarur edi. Bundan tashqari yana bir vazifani, kun, 13 oy, yillar o‗rtasidagi farqlarni aniqlash zarurati ham tug‗ildi. Buning uchun esa matematik hisob-kitobni puxta bilish lozim edi. Xronologiyaning ilm sifatida shakllanish tarixi Bobil, Misr, Yunoniston va Rimga borib taqaladi. Xususan xronologiyaning rivojlanishiga Qadimgi Yunoniston va Rim olimlari Erot Kalipp, Gipparx, Varron, Ptolomeylar katta hissa qo‗shganlar. Gipparx (milodgacha 190-125 yillar) birinchi bo‗lib oyning o‗lchamini va undan ergacha bo‗lgan masofani aniqlagan. U shaxsiy kuzatuvlari natijasida quyosh yilining uzunligini deyarli aniq hisoblab chiqqan (xato 6 daqiqa). Olim o‗sha davr uchun ulkan hisoblangan 850 ta yulduzlarning holati katalogini tuzgan edi. Klavdiy Ptolemey mashhur «Almagest» asari muallifi. 1 Asar o‗rta asrlargacha astronomiyaga oid asarlarning sarasi hisoblangan. Shuningdek, Ptolemey sakkiz kitobdan iborat «Geografiya» asarining muallifi hamdir. U kartografik proeksiyalar nazariyasini ham yaratgan.Uning «Podshohlarning xronologik jadvali» asari xronologiyaga oid muhim manba hisoblanadi. Mark Terensiy Varron (milodgacha 116-27 yillar) xronologiya fanining rivojiga katta hissa qo‗shgan. U qomusiy olim bo‗lib, olti yuzga yaqin asarlar muallifidir. Terensiy Varron asarlarining aksariyati xronologiyaga bag‗ishlangan. Xullas, Xronologiya tarixiy fanlarning rivojlanishi natijasida vaqtni o‗rganadigan fan sifatida XVI asrda vujudga keldi. 2. Evropada xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti. VII asr oxiri - VIII asrning birinchi choragida yashagan ingliz monaxi, solnomachi Beda Dostopochtenniy xronologiyaga oid «Dunyoning olti yoshi» nomli asar muallifidir. Uning asarida xristian erasining asoslari haqida ma‘lumot beriladi. XVI asrda fransuz olimi J.Skaliger tarixiy xronologiyada tizimlashtirishni amalga oshirdi. U Yulian uslubidagi solnomalar tahririni ishlab chiqadi. 1583 yilda J.Skaliger «Vaqtni hisoblash yuzasidan yangi tadqiqot» nomli asarini e‘lon qiladi. 1 . Rahmonqulova Z. Xronologiya. – T.: Voris, 2013. 14 1582 yilda italyan olimlari A.Liliya va I.Danti yangi kalendarni tuzib chiqadi. Bu kalendar tarixda Grigoriy kalendari nomi bilan shuhrat qozonadi. XVII asrda fransuz monaxi D.Petavi ham vaqtni hisoblash yuzasidan tadqiqotlar olib boradi. XVIII asrda Rossiya olimlari ham xronologiya faniga oid tadqiqotlar olib borgan. «Rossiya tarixi» kitobining birinchi jildida V.N.Tatishev yozgan maxsus bir bob «Yilning boshida vaqtni hisoblash» deb nomlanadi. Bu davrda M.V.Lomonosov, M.M.SHerbatov, I.N.Boltin va A.L.SHletser xronologiya bilan jiddiy shug‗ullandilar. XVIII asrga kelib Evropada xronologiya mustaqil tarixiy fanga aylandi. Bunga qator angliyalik matematik va astronomlar o‗z hissasini ko‗shdilar. XVIII asr o‗rtalarida lord CHesterfildning tashabbusi bilan mamlakatda Grigoriy kalendari qabul qilindi. 1825-1826 yillarda nemis astronomi X.L.Ideler tomonidan yozilgan ikki jildlik «Matematik va texnik xronologiya», L.Brossening «Xronologiya texnikasiga doir» (SPb., 1868), F.Kaltenbrunnerning «Grigoriy kalendari islohoti tarixidan» (Vena., 1876), O.E.Gartmanning «Rim kalendari» (Leypsig, 1882), YA.I.Makdonaldning «Xronologiya va kalendar» (London., 1897) asarlari xronologiya fanining taraqqiyotida asosiy o‗rinni egalladi.1 XIX asr boshlarida Rossiyada tarixning yordamchi fani sifatida xronologiyaning ahamiyati yanada yuksaldi. «Rossiya davlati tarixi» kitobining birinchi jildida N.M.Karamzin qadimgi Rusda yil hisobi to‗g‗risida ma‘lumot beradi. XIX ning birinchi yarmida V.Shteyngel va K.Trominlar yilnoma kalendar masalasini tadqiq qiladi. P.V.Xavskiy Rusda yilnomalar tarixiga oid tadqiqotlar va YUlian kalendarini Griigoriy kalendariga taqqoslashga doir xronologik jadvallarni tuzadi. 1850 yilda, D.M.Perevoshikovning «pravoslav cherkovida qabul qilingan vaqgni hisoblash qoidasi» nomli kitobi nashr qilindi. XIX asr oxirlarida D.I.Prozovskiy nasroniylikkacha bo‗lgan 1 . Do'stov A. Xronologiya va Metrologiya. Guliston 2016 y 15 davrda slavyan – rus vaqt hisobi va qadimgi Rusda soatni hisoblash asoslarini ishlab chiqdi.