Bo`ldi oyog`ing qora ziynatu ne yarodin

Erkin Vohidovning asosiy g`azallari uning “Muhabbatnoma” kitobida jamlangan bo`lib, unda jami saksonta g`azal mavjud. Ushbu g`azallarning o`n uchtasi – hazajda, to`rttasi – rajasda va qolgan oltmish uchtasi – ramalda yozilgan. Ushbu g`azallar aruzning qaysi bahrida yozilishidan qat’iy nazar, ularning barchasida badiiy san’atlar va ranglar uyg`unligi mavjud. Badiiy san’atlar, vositalar va usullar lirikaning tabiatiga xos bo`lgan ixchamlik va mo’jazlikni ta’minlash, fikrni obrazli bayon etish, estetik zavq bag`ishlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ijodiy merosi adabiyotimiz cho`qqisi hisoblangan Alisher Navoiy ham mavjud an’analarni muvaffaqiyatli o`zlashtirish bilan birga, ularni rivojlantirish, yangi bosqichga ko`tarish, shu yo`l bilan she’riy san’atlarning ham bir qolipga tushib qolishidan saqlashga katta hissa qo`shdi. Badiiy san’atlardan oqilona foydalana bilish an’anasi avlodlarga ham o`tib kelgan. Navoiyda shunday bayt mavjud:
Bo`ldi oyog`ing qora ziynatu ne yarodin
O`ylaki, bo`lg`ay qora sham tubi soldim.
Ushbu baytda “Irsol ul-masal (ar. maqol, masal keltirish) – mumtoz adabiyotdagi she’riy san’atlardan biri bo`lib, she’rda ma’lum bir poetik maqsadda mashhur maqol, matal yoki hikmatli so`z keltirish. Shoir biror fikrni o`rtaga tashlar ekan, o`z fikrining isboti, izohi, tasdig`i uchun xalq maqollari, hikmatli iboralarni tamsil yo`li bilan keltiradi”.<sup>1</sup> Ushbu baytda Navoiy “Chiroq tubi qorongu” iborasiga ijodiy yondashadi va shu’la sochayotgan shamning tagi qorong`u bo`lib turishini u oyog`iga qora ziynatlar taqib bezangan yorning latif ko`rinishiga qiyoslangan. Bunda Navoiy ushbu badiiy san’atning 2-ko`rinishi maqol yoki matal hech qanday ishoralarsiz aynan keltirilishidan foydalanilgan. E.Vohidov o`z ijodida ko`pincha irsol ul-masalning 3-ko`rinishidan foydalangan, ya’ni mazmuni bayt yoki misra ichiga singdirib yuborilgani holda maqol yoki matal o`z shaklini butunlay yo`qotish, bir oz o`zgartirishi yoki yangicha shaklga kelishi mumkin.
Sevgi dardidan mening ham bo`ldi rangim qahrabo,
Yo`q iloj, ne naf o`kinmak bo`lmasa ko`zguda ayb.
Mazkur baytda “Yuzing qiyshiq bo`lsa, oynadan o`pkalama” maqoli o`zgargan shaklda berilgan. Ammo baribir shu maqol xususiyati saqlanib qolingan.
“Badiiy san’atlarni qo`llashda Navoiy uslubiga xos yana bir xususiyat shundan iboratki, shoir o`zigacha qat’iy an’ana tusini olgan badiiy o`xshatishlar lirik usullar bilan qanoatlanmaydi. Shoir ma’lum va mashhur bo`lgan badiiy – lirik obrazlar yangi qirralarini kashf etishga ko`pchilik nazaridan chetga bo`lgan xususiyatlariga diqqatni tortishga harakat qiladi”.² Navoiy irsol ul-masalning 1-ko`rinishidan ham foydalangan. Bunda maqol yoki matal “masaldurkim”, “masalkim”, “derlar”, “aytadilarki”, “elda bor shunday masal” kabi ishoralar bilan keltiriladi.
Yetti jon og`zimakim, chiqmas uyidin ul hur:
“Chiqmag`an jong`a umid” – ushbu masaldur mashhur.
Ushbu baytda “og`zi joniga kelmoq” iborasi ham qo`llanilishi bilan bir qatorda “chiqmagan jondan umid” iborasi ham ishlatilgan. Agar baytda maqol, matal yoki iboralar ikki yoki undan ortiq bolsa, “irsol ul-masalayt” deyiladi.
E.Vohidov o`z g`azallarida tanosib san’atidan ko`p foydalangan. Tanosib – poetik usullardan biri bo`lib, o`zaro munosabatda bo`lgan ikki tushunchaning bir-biriga bog`langan holda kelishi. Masalan:
Ko`z ochar gulshanda g`uncha, bulbul afg`on aylagach...
Navoiyda ham tanosib san’ati bor:
Shah yonin farzin kibi kajlar maqom etsa ne tong,
Rostravlar arsadin gar tutsalar ruhdek qiroq.
(arsa – shaxmat taxtasi, shah, farzin, ruh – shahmat donalari)
Navoiy ijodida tardu aks san’ati ham qo`llanilgan. Masalan:
Zulfi savdosi, bu savdoyi boshinda ko`pturur,
Bo`lsa savdo ahli, tong yo`q, ahli savdo birla do`st.
Ma’no nuqtayi nazaridan ham tardu aksning ikki ko`rinishi farqlanadi. Agar o`rnini almashtirib takrorlanganda so`z yoki birikma ma’nosi o`zgarmasa, aksi mutahodiy deyiladi. E.Vohidovning quyidagi baytida “Zuhro-yu Oy” birikmasi “Oy-u Zuhro” tarzida takrorlash bilan ma’no o`zgarishsiz qoladi:
Men seni Zuhro-yu Oy deb iltijo qildim va lek
Sen yiroqsan, garchi menga Oy-u Zuhro bir qadam.
Tardu aksning ma’no jihatidan farqlanuvchi 2-ko`rinishi aksi mujriy deb nomlanib, bunda o`rin almashishi natijasida yangi ma’no hosil bo`lishi nazarda tutiladi. Masalan:
Intilar borliqni inson barkamol etmoq uchun,
He ajab, insonni borliq barkamil etgan emas. (E.Vohidov)
Baytida “borliqni inson” birikmasining “insonni borliq” tarzida qaytarilishi natijasida ega – kesim munosabati o`zgaradi va natijada yangi mazmun hosil bo`ladi. Shuningdek, tardu aksning baytda akslanib, o`rni almashib kelayotgan so`z yoki birikmalar soni birdan ortiq bo`lishi ham mumkin.
Dema ra’no qad ila jilvasidin xolingni,
Jilva jonimga balo, ul qadi – ra’no ofat. (Navoiy)
Ushbu baytda “ra’no qad” birikmasi ichida ham, bu birikma bilan “jilva” so`zi orasida ham o`rin almashib takrorlanish kuzatiladi. Bundan tashqari har ikkala ijodkor ham tazod san’atiga tez-tez murojaat etadi.
Oshikor aylab yuzin, ko`zimni hayron ayladi
Yoshurun oldi ko`ngul, ko`zimni hayron aylagach. (Navoiy)
E.Vohidovda bu badiiy san’atga misollar serob. Masalan:
Seningsiz menga kom yo`qdir asal ichsam zahar bo`lg`ay,
Sening birlan shirin so`zim zahar yutsam shakar bo`lg`ay. (268-bet)
Kitobat – baytda arab harflari asosida o`ziga xos tashbeh yaratish.Masalan:
Jonimdagi jim ikki dolingga fido
Andin so`ng alif toza niholingga fido.
Nuni dog`i anbarin hilolingga fido
Qolgan ikki nuqta ikki xolingga fido. (Navoiy )
(Arabcha jonim so`zidagi jim – ikki yuzga, alif – qomatga, nun – ikki qoshga va nun ustidagi ikki nuqta uning ikkita xolidir.)
Hajrda qaddimni dol etting desam bergay javob,
Kim qo`yibdi sevgini qaddi bukilgan chol uchun. (E.Vohidov)
(Arabchadagi dol harfi – oshiqning hijron azobidan egilgan qaddi.)
Tavze’ – baytda bir xil tovushlarni takrorlash san’ati. Tavze’dan hosil bo`luvchi poetik samara shuki, bir necha bora takrorlanuvchi tovush yoki tovushlar guruhi baytga o`ziga xos ohang, musiqiylik baxsh etadi. Bunga Navoiy ijodi misolida unli(o)ni, Erkin Vohidov ijodi bo`yicha undosh(q)ni keltirib o`tamiz. Navoiy:
Oshiq o`ldur, bilmadim yor, o`zgalarga yor emish,
Olloh – olloh, ishq aro mundoq balolar bor emish.
bayti g`oyat xushohang, chunki uning tarkibidagi “o” unlisining 11 marta qo`llanilishi, musiqiylikni kuchaytirib bergan. E.Vohidovda:
Qaro qoshing, qalam qoshing, qiyiq qayrilma qoshing qiz
Qilur qatlimga qasd qayrab qilich qotil qaroshing qiz.
Qafasda qalb qushin qiynab qanot qoqmoqqa qo`ymaysan
Qarab qo`ygil qiyokim, qalbimni kuydirsin quyoshing qiz.
Bunda shoir 33 marta “q” harfidan foydalangan. Yana bir jihati, misralardagi “q” tovushi egallagan pozitsiyalarning bir-biriga mosligi musiqiylikni kuchaytirib bergan.
Talmeh – she’rda mashhur tarixiy voqea, shaxslar, badiiy asarlarga ishora qilish. Erkin Vohidovning:
Ming Samarqand, ming Buxoro hadya etgum xol uchun,
Lek nigorimda hafas yo`q mulku davlat mol uchun,
baytida Hofiz Sheroziyning mashhur matla’siga ishora qilinayotgan, shoir salafi bilan ijodiy musobaqaga kirishgani anglashiladi. Zero, bundagi oshiq muhabbati Hofiz talqinidagi oshiqnikidan kam emas – undan ming karra ortiq hadyaga tayyor; ma’shuqa esa mol-mulk havasidan forig`, ya’ni shu tomoni bilan u ham Hofiz talqinidagi ma’shuqadan ustun turadi. Navoiyning quyidagi baytida ham “Shayx San’on” qissasiga ishora qilingan.
Ko`nglum o`tidin ne tong gar topsa ruxsoring furug`,
Sho`x tarso muxaf o`rtar shayx San’on o`tig`a.
Tavsir – bayt avvalida mavhumroq tarzda aytilgan fikrni bayt davomida batafsil tushuntirib berish. Navoiyda:
Ravzada kavsar qirog`inda xayol ettim Bilol,
Yuz aro lab, lab uzra shabrang xolingni ko`rub.
Baytning 1-misrasida shoir xayoliga kavsar qirg`ogida o`tirgan Bilol kelganini aytib, keyingi misrada buning sababini izohlaydi, ya’ni yuzi jannatni, labi kavsarni, xoli esa Bilolni hayoliga keltirganini aytadi.
Erkin Vohidovda esa ushbu san’at shunday qo`llaniladi:
Uch balodin saqlasin, charxi balokash bo`lmasin
Do`st mehrsiz, dardsiz ulfat, yor jafokash bo`lmasin.
Ushbu baytda avval uch balodan saqlasin, degan istak ifoda etiladi, keyin esa “uch balo” deganda nimalar nazarda tutilayotgani sharhlanadi. Avvalida mavhum ifodalangan uch balo – mehrsiz do`st, dardsiz ulfat va jafokash yor tarzida aniqlashtiriladi. Umuman olganda, Navoiy va Erkin Vohidov ijodidagi badiiy san’atlar deyarli bir xil, ammo ma’no ko`lamdorligi farqlanishi tabiiy, albatta. Chunki davr, muhit, zamon boshqa-boshqa bo`lganligi uchun ham ta’sir qilishi aniq holdir.
2. Cho’lpon 1936 yil