Bolalarni saxnalashtirish va ijodiy faoliyatga o’rgatish metodikasi fanidan ma’ruza matni qo`qon-2019

8-MAVZU: O’YINCHOQLAR TO’QISH TEXNOLOGIYASI.(4-SOAT)

REJA:

1. 
   Ilmoq bilan o’yinchoqlar to’qish usullari.
   
2. 
   Spitsa bilan o’yinchoqlar to’qish usullari.
   

Tayanch tushunchalar: Ilmoq,Spitsa,Ilgak,

Tukish, xalkalarni xosil kilish usullari. Uzbek xalki kadimdan kul xunarmandchiligi sirlarini chukur egallab kelgan. Jumladan, uzbek xotin- kizlari moxirlik bilan kashta, jiyak, duppi, tun, so’zana kabilarni tikish bilan shugullanganlar. Ular atlas va gilamlar tukishgan. Bor xomashyolardan foydalanganlar. Xozirgi kunga kelib ayollarimiz orasida kulda kiyim - kulkopchalar tukish keng rivojlanib bormokda. Kulda tukilgan kiyim- kechaklar betakror va bejirimdir. Tukish amaliy san’atning bir turi bulib, nixoyatda zavkli va foydalidir. Tukilgan kiyim yaroksiz bulib yotmaydi yoki tashlab yuborilmaydi. Xar bir tukish xunaridan xabari bor xotin-kiz kerakli buyumni osonlikcha tukib oladi va umuman tukigan sari uz-uziga ishonch va yaratuvchanlik kobiliyati ortib boradi.

Tukish kurollari bu- spitsa va ilgakdir. Spitsa—asosiy tukish kuroli bulib, uning kuyidagi turlari bor.

1. Aylana troschali.

2. Aylana naychali.

3. Tugri ikki uchi uchli.

4. Tugri bir uchli.

Spitsalar — nikellangan, pulat, temir, alyumin, plastmassa va yogochdan yasalgan buladi. Eng foydalanishga kulay spitsa pulatdan yasalgan, ikki uchi uchli va bir uchi uchli spitsadir. CHunki u mustaxkam bulib,yogoch va plastmassa spitsalar kabi sinib ketmaydi. Xdr bir spitsaning rakami bor. Spitsaning rakami uning diametrini bildiradi.

1. Rakamli spitsani diametri 1 mm.

1. Rakamli spitsani diametri 4 mm.

Aar bir tukishni urganuvchi talabaga xar xil rakamli spitsalar bulishi kerak. CHunki xar bir spitsa uz urnida ishlatiladi. Bu buyumni sifatli bulishiga olib keladi.

Ilgak: Kalta [12-15sm] va[ 30-40sm] xamda ingichka va yugon [1-6 mm] Ilgaklar bor. Xar xil iplarni tukishda xar bir ipning uziga mos Ilgak tanlanadi. Ilgak ipdan ikki baravar yugon bulishi kerak. Ilgak pulat,

alyumin, plasmassa, mis va temirdan yasalgan buladi. Ilgakdan spitsada tukilgan, matoni birlashtirishda, mato chetini aylantirib tukib chikiladi.

TUKISH TEXNOLOGIYaSI

Buyumni kulda tukish uchun spitsa yoki Ilgak kerak buladi. Buyumni junli, jun aralash ip, ipak, ip paxta, ipi, kuyon va echki yunglaridan yigirilgan ip, xam ip va xokazolardan tukish mumkin. Tukiladigan buyumga shakl berish uchun andozaga muvofik yoki xisobga yarasha shu xalkalar soni kupaytiriladi.

Ilgak yordamida tukish. Ilgak yordamida tukish kul mexnati turlaridan biridir. Tukishning asosiy turlari - shnurcha, ustamali zanjir, ustamasiz zanjir tukish bilan tanishib olgach, namunaga yoki rasmga karab juda xilma- xil buyumlar tukish mumkin. Ilgak bilan jun, oddiy ip va ipakdan xar xil buyumlar tukish mumkin. Asosiy asbob - metalldan, yogochdan, plastmassadan, suyakdan yasalgan ilgakdir. Ilgaklar: 2 dan to 6 gacha nomerli buladi. Ilgakning nomeri uning yugonligiga va ish bajaradigan (tukiydigan) kismining chukurligiga boglik. Ilgak ipning yugon- ingichkaligiga va sortiga karab tanlanadi. Ip ilgakning ish bajaradigan kismining chukurligi (ilgagi)dan bir yarim-ikki barobar yugon bulishi kerak.

Tukish paytida ilgakni ung kulning bosh va kursatkich barmogi bilan ushlash va uni urta barmok bilan ishga solib turish kerak. Ilgakda tukilgan buyumlar xalkaning shakli va ulchamiga karab xar xil buladi. Buyumning tekis tukilishi uchun ipni bir tekis tortib turish, xalkani boglash, ularning soni va shakliga rioya kilib turish kerak. Agar xalkaning ulchami va shakliga rioya vkilinmasa, xalkalar sanab tukilmasa, buyumning kurinishi va shakli buziladi. Tur tukishning asosiy turlari ustida tuxtalib utamiz. Bular bilan talabalar tanishishi lozim.

Birinchi xalka - tukish bu xalkadan boshlanadi. Ilgak ung kulda buladi. Ip uchini xalka kilib buklab, chap kulning bosh va kursatkich barmogi bilan ushlab turish kerak. Xalkaga ilgakning uchini sukib va kalavadagi ipni ilib, xalka orasidan tortib chikariladi. Sungra ip yana Ilgak bilan ilib olinadi va xosil bulgan yangi xalka orasidan tortib chikariladi. Ipning uchi tortiladi va 1sm koldirib uchi kirkib tashlanadi.

Xavo xalkasi - kalavadan ilgak uchi bilan ipni ilib xalka xosil kilishdir, bunda kruchokning uzida birinchi xalkani xosil kilib olamiz. Xavo xalkasining bir nechtasi zanjir yoki shnur xosil kiladi. SHnur xar kandan turning asosi xisoblanadi. Xavo xalkasining soni buyum ulchamiga yoki rasmdagi xalka soniga boglik buladi. Xavo xalkasi tukishda ularning ulchamlari bir xil bulishiga e’tibor berish kerak.

Ustamasiz zanjir tukish. Kerakli uzunlikdagi zanjir xosil bulgach, burilish xalkasi tukiladi. Zanjirni ung tomoni bilan chap kulning kursatkich barmogi buylab kuyiladi va chap kulning bosh barmogi bilan ushlab turib, ilgak zanjirning ung tomonidan uchinchi xalkaga sukiladi (Ilgakning uzida turgan xalka, ya’ni burilish xalkasi xam kushib xisoblanadi). Kalavadagi ip ilgakda ilib olinadi va xavo xalkasi orkali tortib chikariladi. Ilgakda ikkita xalka xosil buladi. Yana ilgak bilan kalavadagi ipni olib, bu xalkalar

boglanadi. Ilgakda yana bitta xalka koladi. Ikkinchi katorning zanjirini tukish uchun ilgakni navbatdagi xalkaning urtasiga sukiladi va kalavadan yana ip ilib olib, yana xavo xalkasidan tortib olib chikariladi. Ilgakda yana boglanadigan ikkita xalka xosil buladi. Keyingi zanjirlar xam shu tarika tukiladi. Ustamasiz zanjir bilan tukilgan buyumlar zich va tarang buladi.Ustamali zanjir. Ustamali zanjir bilan tukilganda buyum nafis va jimjimador chikadi. Bir ustamali zanjir kuyidagicha tukiladi. Birinchi (etakchi) xalkali ilgak uchining ustiga ung tomondan ip tashlanadi - bu ip ustama ipdir. Ustama ipli ilgak xalkaga sanchiladi (chetidan uchinchi xalka); agar ustunchalar zanjir bilan tukilsa, kalavadagi ip ilib olinadi va uni xalka shaklida ilgakka tortiladi. Bu vaktda ilgakda ikkita xalka xosil buladi, ularning urtasida esa ustama ip buladi. Ilgak bilan kalavadan ip ilib olinadi va kushni xalka bilan ustama ipdan tortib utkaziladi, ilgakda yana ikkita xalka buladi. Sungra ip ilib olinadi va bu ikkala xalkadan tortib chikariladi. Ilgakda yana bitta yetakchi xalka xosil buladi. Agar ustunchalar tukishni zanjirdan boshlamay, ustamali yoki ustamasiz zanjirdan iborat polotnodan boshlansa, u xolda birinchi ustuni uchta xavo xalkasi bilan xosil kilinadi. Uchinchi yetakchi xalkadan ustamali ustuncha tukish boshlanadi. Ilgak bilan ishlagan vaktda ba’zi bir maxsus terminlarni bilib olish kerak.