Bolalar nutqini o`stirish metodikasi o`quv fani reja

Bola nutqi - bolaga oid bo’lgan o’ziga xos submadaniyatning qimmatli ovozidir. Nutqni rivojlantirish nafaqat bolani atrof-olam bilan tanishtirish tomoni, balki umumiy psixik rivojlanish ustuni hisoblanadi. Bola nutqining rivojlanishi umuman shaxsni va shu bilan birga barcha psixik jarayonlarni shakllantirish bilan bog’liqdir. «…Tilni egallash jarayoni - bu faqat va shunchaki bilimlar, mahorat hamda ko’nikmalarni berish jarayoni emas. Bu eng avvalo tarbiyadir. Qalbni tarbiyalash, aqlni tarbiyalash, fikrlar tuzishni shakllantirish, inson ruhiy qiyofasining eng nozik qirralariga chidam bilan ishlov berishdir» (K.D.Ushinskiy).

Bola nutqiy rivojlanishining, bir tomondan, tashqi ta'sirlar bilan belgilanishi, ikkinchi tomondan esa uning to’satdan yuz berishi, «o’z-o’zidan harakatga kelishi» bilan tavsiflanishini tushunish nutq ontogenezi haqidagi zamonaviy tasavvurlarga xos holatdir. Nutqni rivojlantirishning ana shu qonuniyatlari va mexanizmlarini tushunib yetish ularni batafsil ko’rib chiqishni talab qiladi.

Qayd etish lozimki, olimlar fikriga ko’ra, o’z-o’zini rivojlantirish jarayonlari nafaqat nutqda, balki mutlaqo bolalar faoliyati bo’lmish o’yinlar va bolalar qiziquvchanligi jarayonida ham yorqin namoyon bo’ladi (N.N.Podyakov) hamda u kattalar rolini inkor etmaydi: kattalar bolalarning faolligiga javob beradi, bolaga e'tiborini qaratgani holda uni faoliyatga, muloqotga chorlaydi.

So’nggi yillarda nutq rivojlanishidagi ayrim bosqichlarni o’rganishga katta e'tibor qaratilmoqda. Ma'lumki, har bir inson butun umri mobaynida til boyliklarini egallagani holda o’z nutqini takomillashtirib boradi. Har bir yosh bosqichi uning nutqiy rivojlanishiga biron-bir yangilik olib kiradi. Nutqni egallashdagi eng muhim bosqich maktabgacha yoshga to’g’ri keladi.

Verbal bosqichgacha bo’lgan davrni (yoki tayyorgarlik bosqichini) psixologik tahlil qilish tadqiqotchilarni nutqning muhim omillari aynan ushbu davrda shakllanadi, degan xulosaga olib kelmoqda. Zero, mazkur davrda muloqotga ehtiyoj shakllanadi, atrofdagi kattalar bilan emotsional aloqa o’rnatiladi, ovoz munosabatlari, nutq-harakat apparati, fonematik tinglash qobiliyati, kattalar nutqini faol qabul qilish va tushunish rivojlanadi. Ushbu omillarning shakllanishi - rivojlanishning nutq bosqichiga o’z vaqtida o’tishning muhim shartidir.

So’nggi yillarda olingan faktlar bolaning o’z vaqtida va to’g’ri tashkil etilgan kattalar bilan bevosita-emotsional muloqotining bolaning kattalar nutqini qanday tushuna boshlashini, uning qachon faol so’zlay boshlashini va kelgusida uning nutqi qanday sur'atda rivojlanishini aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga egaligidan dalolat bermoqda.

Ilk bolalik davri chegaralari bilan tutash bo’lgan nutqning shakllanish bosqichi turli soha olimlarini, jumladan: psixologlar, pedagoglar, lingvistlarni eng avvalo bu nutq rivojidagi o’ziga xos alohida davrligi bilan qiziqtirib keladi. Buning o’ziga xosligi shundaki, u nutqni rivojlantirish uchun sentiziv hisoblanadi; mazkur davrda nutq muloqot vositasi sifatida paydo bo’ladi va takomillashadi; uning rivojlanishi shunday tez sur'atlarda amalga oshadiki, keyin u kelgusidagi barcha ontogenez mobaynida boshqa kuzatilmaydi. K.D.Ushinskiy shunday qayd etgan edi: «bola… ikki-uch yoshida shunchalik yengil va tez o’zlashtirib oladiki, keyin yigirma yil qunt bilan o’qiganida ham uning yarmini ham o’zlashtira olmaydi».

Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish masalalari ko’p yillar mobaynida ishlab chiqilgan. Ushbu davr tadqiqotchilarni nutq rivojlanishining nafaqat muayyan davrda, balki bolaning kelgusi rivojida ham katta rol o’ynaydigan tomonlari bilan o’ziga jalb qiladi. Nisbatan katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishdagi nuqsonlar va kechikishlarni keltirib chiqaruvchi sabablarning ko’pchiligi ko’pincha ilk bosqichlarda bola nutqi shakllanishining o’ziga xos jihatlariga bog’liq bo’ladi. Ushbu jihatga Ye.I.Tixeyeva ham e'tiborni qaratgan. Ilk yoshlardagi bolalar nutqini o’rganish ishiga Ye.I.Tixeyeva, N.M.Shelovanov, V.I.Fradkina, N.M.Aksarina, G.M.Lyamina, V.A.Petrova kabi taniqli olimlar, amaliyotchi pedagoglar va metodistlar sezilarli hissa qo’shdilar.

Bolaning faol nutqqa o’tishi paytida uning nutqini rivojlantirishga oid ko’p sonli tadqiqotlar natijalarini umumlashtirib, ushbu asosiy qoidalarni bayon qilamiz.

Ilk yoshda nutqni rivojlantirish ikki yo’nalish bo’yicha olib boriladi: bola nutqini takomillashtirish va uning o’z faol nutqini shakllantirish. Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish chog’ida nutqning talaffuz jihatlarini shakllantirish muddati va sur'atlaridagi individual farqlar juda sezilarli bo’ladi, odatda faol nutq 2-2,5 yoshlarga kelib paydo bo’ladi. Bolaning o’z yaqinlari bo’lgan kattalar bilan muloqotga ehtiyoji nutqni o’z vaqtida va to’g’ri rivojlantirishning hal qiluvchi sharti hisoblanadi. Kommunikativ funksiya nutqning birlamchi vazifasidir.

Ushbu davrda nutq bolani ijtimoiy tajriba bilan tanishtirish, uning faoliyatini kattalar tomonidan boshqarishning eng muhim vositasiga aylanadi, nutq ta'siri ostida barcha psixik jarayonlar qayta quriladi. Bolaning kattalar bilan amaliy hamkorligiga oid vaziyatlarda faol nutqdan foydalanishi nutq shakllanishining uchinchi bosqichiga - uni muloqot vositasi sifatida takomillashtirish davriga o’tishning asosiy mezonlaridan biri hisoblanadi. Nutq ontogeneziga oid ko’p sonli tadqiqotlar aynan shu bosqichga bag’ishlangan.

90-yillarning oxiridan boshlab A.S.Vo‘gotskiy, A.A.Leontyev, F.A.Soxin, A.M.Shaxnorovich, Ye.I.Negnevitskaya va boshqa olimlar tomonidan yaratilgan qoidalarga tayangan holda R.M.Qodirovaning ilmiy rahbarligi ostida ona tilida va shu bilan birga chet tillardagi nutq ontogenezi qirralarini tadqiq qilish ishlari olib borilmoqda.

Xususan, D.Babayeva tomonidan maktabgacha yoshdagi katta bolalarni atrof-olam bilan tanishtirish jarayonida ularda nutqni (ona tili - o’zbek tilida) rivojlantirish, N.Nurmuhammedova tomonidan ikki tillilik sharoitida bilingv bolalarda ravon nutqni (rus tilida) rivojlantirish, Sh.Sharipova tomonidan maktabgacha yoshdagi katta bolalarda vaziyatli o’yinlar asosida nutqiy muloqot (rus tilida) madaniyati ko’nikmalarini tarbiyalash masalalari bo’yicha tadqiqotlar o’tkazilgan.

TIлгаўргатиш, нуқтни ривожлантириш нафақат лингвистик соҳада (боланинг тил кўникмаларини – фонетика, лексика, грамматикани эгаллаб олиши), балки болаларнинг ўзаро ҳамда катталар билан мулоқотини шакллантириш соҳаларида ҳам кўриб чиқилмоқда. Шундан келиб чиққан ҳолда, эътиборга молик вазифа нафақат нутқ маданиятини, балки мулоқот маданиятини ҳам шакллантиришдан иборат бўлади.

Фаннингтурлийўналишларивакилларинингасарларитўғрийўлгақўйилганкоммуникациянингнутқниривожлантиришдақанчаликмуҳимаҳамиятгаэгаэканлигиниисботлаббермоқда.

Мактабгачаёшдагиболанутқиниривожлантиришнингасосийвазифасиболатомониданонатилинингҳарбирёшбосқичиучунбелгиланганнормаларивақоидалариниўзлаштирилишиҳамдаунингкоммуникативқобилиятлариниривожлантиришданиборатдир. Қайдэтишлозимки, бирхилёшдагиболаларнингнутқийдаражасибир-бириданмутлақофарққилишимумкин.

Мактабгачаёшданутқниривожлантириш (онатилиниэгаллаш) ўзтабиатигакўракўпқирралижараёнҳисобланади. Уақлийривожланишбиланузвийбоғланган, чункиинсоннингривожлангантафаккури – бунутқий, тил, сўз-мантиқийтафаккурдир. Нутқийривожланиш, тилниэгаллашваақлни, билишниривожлантиришўртасидагиўзаробоғлиқликтафаккурниривожлантиришучунтилнингқанчаликмуҳимаҳамиятгаэгалигидандалолатбермоқда.

Шубиланбирганутқий (тил) ваинтеллектуалривожланишдагиўзаробоғлиқликнитескарийўналишда – интеллектдантилгақарабҳамкўрибчиқишзарур. Бундайёндашувнишартлиравишдаинтеллектнингтил (лингвистик) функциясинитаҳлилқилиш, яъниинтеллект, фикрлашфаолиятинингтилниэгаллашдагиаҳамиятинианиқлашсифатидаҳамбелгилашмумкин (Ф.А.Сохин).

Айниқса, равоннутқни, яънимазмунли, мантиқий, изчилнутқнишакллантиришданутқийваинтеллектуалривожланишўртасидагиузвийалоқаянадааниқроқкўринади. Бирон-бирнарсаҳақидатушунарлиқилибсўзлабберишучунҳикояобъектини (предмет, воқеани) аниқтасаввурқилиш, таҳлилқилаолиш, асосийхусусиятвасифатларнитанлаболиш, предметбиланҳодисаларўртасидатурлинисбатларни (сабаб-оқибат, вақт) ўрнатаолишлозим. Бунданташқари, ушбуфикрниифодалашучунэнгмақбулсўзларнитанлайолишни, оддийвақўшмагапларнитузишнибилиш, алоҳидагапларвафикрларнингбўлакларинибоғлашучунтурливоситаларданфойдаланишзарур.

Мактабгачакаттаёшдагиболаларнутқиниривожлантиришдаэришилганасосийнатижалартенгдошларбиланмулоқотасосийўринэгаллайдиганмулоқотсоҳасидагичуқурўзгаришларбиланбоғлиқ. Болакаттаёшдагиодамданкўраўзтенгдошиниафзалкўрабошлайди. Биргаўйнаётганўртоғигақаратилганнутқкатталарбиланбўлганнутқдагиганисбатанмазмунлироқбўлибборади. Шерикбиландиалогмувофиқлаштирилганпредметливанутқийҳаракатлартусигаэгабўлади. Болаэндиқўшнисинингэътибориниўзигажалбқилишнибилади, унингўзиўртоқларинингишларивафикрларибиланқизиқади.

Мактабгачакаттаёшдагиболаларнутқинингфункцияларикўпқирралидир. Бундаболанутқданатрофдагиларбиланмулоқотўрнатиш, ўзига, ўзишларивакечинмаларигаэътиборнижалбқилиш, бир-биринитушуниш, шеригинингхулқига, фикрваҳиссиётларигатаъсирқилиш, ўзфаолиятинийўлгақўйиш, ўзинингвабиргаўйнаётганўртоқларинингҳаракатларинимувофиқлаштиришучунфойдаланади. Нутқатрофдагиларҳақидагибилимларнингмуҳимманбаи, табиат, нарсаларвакишилароламиҳақидагитасаввурларниқайдэтишвоситаси, билишфаолиятинингвоситасибўлибхизматқилади. Мактабгачакаттаёшдагиболаучуннутқобъективмуносабатларнингалоҳидасоҳасибўлиб, болауларнисўзлар, товушлар, қофиялар, маъноларбиланўйнашорқалианглабетади.

Болаўзинингамалий, билишвашахсийэҳтиёжлариниқондиришучунўзидамавжудбўлганбарчавоситаларданваноихтиёрийвазиятлардафикрбилдиришдан, нонутқийвоситалардан (имо-ишоралардан, мимикаваҳаракат) вабевоситанутқнингўзиданфойдаланади. Нутқнингбарчатурларивашаклларитилшахсинингтакрорланмасиндивидуалпортретиниҳосилқилганиҳолдаўзаробиргаликдамавжудбўлади.

Жаранглаётганнутққабўлганқизиқишнингшиддатбиланривожланиши, тилборлиғиниэнгоддийанглашнингшаклланишимактабгачакаттаёшдагиболаларэришганэнгмуҳимютуқҳисобланади. Сўзганисбатанлингвистикмуносабаттовушлар, қофиялар, мазмунларбилантўсатданбошланганўйинлар, сўзмазмуни, уларнингжаранглашивамазмуниҳақидагимасалалардакўринади. Тил борлиғини англаш унинг барча – фонетик, лексик, грамматик томонларини қамраб олади. Нутққа нисбатан онгли муносабат луғатни такомиллаштиришга (антонимлар, синонимлар, кўп маъноли сўзларни тушунишга), нутқнинг товуш маданиятини (товуш талаффузи, талаффуз, тинглай олиш қобилияти, оҳанг ифодалилиги) ривожлантиришга, нутқнинг грамматик тўғрилигини (морфология, сўз ҳосил қилиш, синтаксисни) шакллантиришга, равон нутқни ривожлантиришга таъсир қилади.