Bolalar kasalliklari propedevtikasi

Ona sutining kimyoviy tarkibi va uning biologik ahamiyati 
Ona  suti  bola  uchun  muhim  ozuqa  omilidir.  Ko‗krak  suti  tarkibidagi 
komponentlar miqdori va ularning o‗zaro nisbati shunday tizimki, bu tizim intensiv 
o‗sib,  rivojlanib  borayotgan  bolaning  talabini  to‗la  qondira  oladi.  Tabiiy 
ovqatlantirilayotgan  bolaning  gormonik  rivojlanishi,  hamda  uning  organizmi 
immun  donachalarining  yetarli  mikdorda  ishlab  chiqarishga  qodir  bo‗lmagan 
dastlabki oylarda, go‗dakni yuqumli kasalliklardan asrashda asosiy o‗rin egallaydi. 
Faqat  ona  suti  bilan  boqilayotgan  ko‗krak  yoshidagi  bolalarning  sun‘iy,  aralash 
ovqatlantirilayotgan  bolalarga  nisbatan  2,5  marta  kamroq  kasallanishi,  oshqozon-
ichak  sistemasi  kasalliklari  bilan  esa  25  barobar  kam  kasallanishi  bunga  aniq 
dalildir.  Bundan  tashqari  ona  bilan  bolaning  doimiy  jismoniy  qontaktda  yangi 
tug‗ilgan  chaqaloqda  doimiy  himoya,  iliqlik  tuygusini,  onada  esa  onalik  mexrini 
uyg‗onishiga  bu  esa  kelgusida  bolani  sotsial  muxitga,  onani  esa  homiladorlik 
davrini homila tug‗ilgandan keyingi davrga moslanishini yengillashtiradi. 
Chaqaloq tug‗ilgandan keyin dastlabki 3-4 kun ichida ona ko‗kragidan og‗iz 
sutini, 6-7 kundan boshlab esa yetuk ona sutini oladi. Og‗iz suti yetuk ona sutiga 
nisbatan kuyukroq och sarik rangdagi suyuqlikdir. Yetuk ona sutiga nisbatan og‗iz 
suti o‗z tarkibida yangi tug‗ilgan chaqaloq qon plazmasi tarkibidagi oqsilga yaqin 
ko‗p  miqdordagi  oqsilni  tutadi.  Og‗iz  suti  tarkibida  oqsilning  albumin,  globulin 
fraksiyalari  kazein  fraksiyasidan  ko‗p  bo‗lsa,  bu  holat  yetuk  ona  sutida  deyarli 

---

 
296 
tenglashadi. 
1-tablitsa. Og‗iz suti va yetuk ona sutnning kimyoviy tarkibi (%). 
Sut  
Oqsilning 
umumiy 
miqdori  
Kazein   Laktaalbumin 
va globulin  
Yog‗  Laktoza  
Og‗iz suti  
5,6  
2.0  
3.5  
3,2   5,7  
O‗tkinchi sut   1,6  
0,9  
0.8  
3,7   6,8  
Etuk ko‗krak 
cuti  
1,2  
0,6  
0,6  
3.5   6,5  
Og‗iz suti tarkibidagi yog‗ning tarkibiy qismi bola tanasidagi yog‗ to‗kimasi 
tarkibiga  mos.  Mikroskop  ostida  yog‗  donachalari  bilan  bir  qatorda  "og‗iz  suti 
donachalari"  deb  nomlanuvchi  donachalar  ham  aniklanadi.  Bu  donachalar  asosan 
leykotsitlardan  iborat  bo‗lib,  aniqlanishicha  ularning  ko‗p  qismi  funksional  aktiv 
limfotsitlardan  iborat.  Dastlabki  kundagi  og‗iz  sutining  energetik  qiymati  1500 
kkall  teng  bo‗lsa,  u  7-8  kunga  kelib  600-700  kkal/l  gacha  pasayadi.  Yuqorida 
keltirilgan  dalillardan  ko‗rinadiki,  yangi  tug‗ilgan  chaqaloq  uchun  eng  muhim 
ovqat bu og‗iz suti, chunki u kam mikdorda bola organizmiga tushishiga karamay, 
bolani  barcha  ozuqa  asosiy  komponentlariga,  energiyaga  bo‗lgan  talabini  qondira 
oladi.  Og‗iz  suti  bilan  boqish  davri  yangi  tug‗ilgan  chaqaloq  uchun  nafaqat 
trofogen  (energiya  va  plastik  materiallar manbai)  balki immunologik ahamiyatiga 
ham ega. Og‗iz suti bilan chaqaloq immunoglobulin, lizotsim va shunga o‗xshash 
bir  qator  himoya  faktor-larini  ham  oladi.  Bola  organizmining  himoyasida  Jg  A 
ahamiyati  nihoyatda  katta.  Jg  A  bola  organizmi  shilliq  qavatlariga  (ayniqsa 
oshqozon-ichak  sistemasidagi)  adsorbsiya  kilinishi  hisobiga,  bu  shilliq  qavatlarga 
mikroblarni  yopishishini  oldini  olib,  bola  organizmiga  antigen  omillarni  kirishini 
susaytirib,  neytrofillar  xemataksisiga  to‗sqinlik  qiladi.  Bu  immunoglobulin 
yuqorida  aytilganidek,  oshqozon  ichak  sistemasidagi  fermentlar  aktivligiga 
chidamli  va  o‗z  xususiyatlarini  ular  ta‘siri  ostida  o‗zgartirmaydi  (5a-tablitsaga 
qarang).Og‗iz  suti  tarkibida  leykotsitlar-limfotsitlar  ham  aniklanadi.  Bular  asosan 
T  va  V  limfotsitlardan  iborat bo‗lib,  ularning  funksiyasi  hujayra  immuniteti  bola 
organizmida shakllanishida ishtiroq etadi deb taxmin kilinadi. Shu jumladan og‗iz 
sutida makrofaglar va neytrofillar ham bo‗lishi aniqlangan. Bu himoyada ishtiroq 
etuvchi  hujayralar  ham  o‗z  fiziologik  xususiyatlarini  bola  organizmida  saqlab 
qolishi,  hamda  ularning  mikroblari  fagatsitozi  jarayonida  ishtiroq  etishi 
kuzatilgan.Og‗iz  suti  tarkibidagi  yetuk  sutdagiga  nisbatan  vitamin  A  va  karotin 
miqdori 2-10, askorbin kislotasi 2-3 barobar ko‗pligi, shu jumladan vitamin V
12
 va 
Ye  ham,  tuzlar  esa  1,5  barobar  ortiq.  Yuqoridagi  keltirilgan  dalillardai  xulosa 
qilish  mumkinki,  og‗iz  suti  bilan  ovqatlantirishni  yangi  tug‗ilgan  chaqaloqning 
dastlabki  kunlardagi  tashqi  muxit  sharoitlariga  moslashuvi  jarayonidagi  o‗rni 
nihoyatda katta va bu maxsulotni boshqa hech bir hayvon yoki sun‘iy mahsulotlar 
bilan almashtirish mumkin emas. Yetuk ona suti tarkibidagi oqsil, yog‗, uglevod, 
mineral moddalar, vitaminlar miqdori optimal nisbatdadir. Yetuk ona suti o‗zining 
kimyoviy  tarkibiga  nisbatan  boshqa  sutlar,  ya‘ni  hayvonlar  sutidan  tubdan  farq 
qiladi. Ona suti tarkibidagi oqsil miqdori sigir suti tarkibidagi oqsildan 2,5 barobar 
kam, uglevodlari esa 1,5 marta ko‗p bo‗lsa, tuzlar miqdori esa 3.5 marta kamdir (2-
tablitsaga karang).  

---

 
297 
Tablitsa 2 
Tarkibi  
Ona sutida  
Sigir sutida  
1  
2  
3  
Karbon 
suvlar: 
Laktoza 
(Oligosaxaridlar)  
73 g/l 12 g/l  
40 g/l 12 t/l  
Oqsillar: 
Kazein 
-laktalbumin 
Latoferrin 
Sekreter Jg A 
3 –laktoglobulin 
Albumin 
 
 
3 g/l 
2 g/l 
2 g/l 
2 g/l 
0,0 
0,4 g/l 
  
27 g/l 
1 g/l 
0,0 
0,0 
0,3 g/l 
0,5 g/l 
1  
2  
3  
Yog‗lar:  
Triglitseridlar  
fosfolipidlar  
  
4,0 %  
0,03 %  
  
4%  
0,02 %  
Tuzlar va ionlar:  
Natriy  
Kaliy  
Xloridlar  
Kalsiy  
Magniy  
Sitratlar  
Fosfatlar  
  
8mM  
15 mM  
14 mM  
7mM  
1,4mM  
1,6mM  
2mM  
  
22 mM  
38 mM  
31 mM  
30 mM  
5,0 mM  
11 mM  
22 mM  
 
Ona  suti  tarkibidagi  karbon  suvlar,  sigir  suti  tarkibidagi  karbon  suvlardan 
nafaqat  miqdori  balki  sifati  bilan  ham  farq  qiladi.  Ona  suti  tarkibidagi  β-
laktozaning  ingichka  ichakda  α-laktozaga  nisbatan  so‗rilishi  sekinroq  bo‗lganligi 
uchun  ham  u  yo‗g‗on  ichakkacha  yetib  boradi.  Bu  holning  bir  tomonidan  ichak 
ximusi  osmolyar  bosimini  ingichka  ichakning  barcha  qismida  bir  xilda  saqlab 
turishidagi o‗rni katta, ikkinchi tomondan esa u yo‗g‗on ichakkacha yetib borib u 
yerda  ichaklar  saprofit  mikroflorasini  shakllantiradi  va  ichaklardan  rN  muxitini 
(rN=5,0-5,8) optimal  me‘yog‗da  ushlab turadi.Ichak  mikroflorasini  shakllanishida 
esa  ona  suti  karbon  suvlari  tarkibiga  kiruvchi  poli  va  oligo  aminoqislotalar  o‗rni 
kattadir, ya‘ni aniqrog‗i beta-galaktozid fruktozani. Shuning uchun ham bu modda 
ona  suti  tarkibidagi  "bifidus  faktor"  deb  ataladi,  chunki  boshqa  poli  va  oligo 
aminosaxarid komponentlari (ular 14 dan ortiqroq) bunday xususiyatga ega emas. 
Shuni ta‘kidlab o‗tish kerakki, hozirgi vaqtda aniklanishicha laktoza uglevodining 
ham o‗z xususiyatlari bilan betta galaktozid fruktozaga yaqinligi tufayli uni sun‘iy 
sut  mahsulotlarini tayyorlashda ishlatilyapti.Betta-laktoza  ichakda  V  guruxiga oid 
vitaminlarni sintezlanishini kuchaytiradi, neytral yog‗larni kamaytiradi va nixoyat 
letsetin  miqdorini  ortishini  taminlaydi.Ona  suti  tarkibidagi  oqsil  miqdori  sigir 
sutidagi  oqsilga  nisbatan  2-1.5  barobar  kam,  lekin  bu  oqsillar  sifati  bilan  biri 

---

 
298 
ikkinchisidan  tubdan  farq  qiladi  (2-tablitsaga  karang).  Ona  suti  tarkibidagi 
albumin-globulin  fraksyalarining  kazeinga  nisbati  1,5:1  atrofida  bo‗lsa,  bu 
ko‗rsatkich  sigir  sutida  1:4  ga  teng.  Ona  sutida  mayda  disperslanuvchi  oqsil 
fraksiyalarining  ko‗pchiligi,  uni  mayda  bo‗lakchalariga  bo‗linib  ivishiga,  bu  esa 
o‗z  navbatida  ona  suti  tarkibidagi  oqsilning  oson  parchalanishini  va  so‗rilishini 
ta‘minlaydi.Ona  suti  oqsilining  biologik  qiymati  sigir  suti  oqsiliga  nisbatan 
balandligi,  uning  tarkibidagi  aminoqislotalar  soni  va  miqdori  bilan  aniklanadi 
Go‗dak yoshdagi bolalar organizmida gistidin sintez kilinmaydi va shuning uchun 
ulardagi organizmda sintez kilinmaydigan aminoqislotalar soni kattalardagi kabi 8 
ta  emas,  balki  9  tadir  (8+  gistidin).  Yangi  tug‗ilgan  chaqaloqlar  organizmida 
dastlabki xaftalarda sistin ham sintez kilinmaydi. Quyida keltirilgan tablitsadan (3- 
tablitsa)  ko‗rinib  turibdiki,  barcha  sutlar  turida  kerak  bo‗lgan  aminoqislotalar 
mavjud,  lekin  ona  sutidagi  aminoqislotalar  soni  hayvon  sutiga  nisbatan  deyarli  3 
marta kam bo‗lishiga karamay, bu aminoqislotalar nisbatlari bir yoshgacha bo‗lgan 
bolalar  talabiga  mos.  Shuning  uchun  ham  tabiiy  ovqatlantirilayotgan  bolalarning 
aminoqislotalarga  talabi  sun‘iy  boqiladigan  bolalar  talabiga  nisbatan  kam  (4- 
tablitsa).Shuni  ham  ta‘kidlab  o‗tish  kerakki,  ona  sutidagi  oqsilning  1/3  qismi 
parchalanmasdan  oshqozon  shilliq  qavatidan  bola  organizmiga  so‗riladi.  Bu 
oqsilning bola qonidagi oqsil bilan deyarli bnr xil strukturaga ega bo‗lishi, bolada 
allergologik kasalliklarni chaqirmaydi. Tablitsa 3. 
Ona  va  sigir  sutlarining  aminoqislotalari  qiymati  (g/ya)  (Mazurin  A.V., 
Voronsov I.N. dan olindi, 1986). 
Aminoqislota  
Ona suti  
Sigir suti  
A. Almashmaydigan:  
4,74  
16,68  
gistidin  
0,22  
0,95  
izoleysin  
0,68  
2,28  
leysin  
1,0  
3,50  
lizin  
0,73  
2,77  
metionin  
0,25  
0,88  
finilalanin  
0,48  
1,72  
triptofan  
0,18  
0,49  
treonin  
0,50  
1,64  
valin  
0,70  
2,45  
B. Almashinadigan:  
6,58  
16,82  
arginin  
0,45  
1,29  
alanin  
0,35  
0,75  
asparagin kislota  
1,16  
1,66  
sistin  
0,22  
0,32  
glutamin kislota  
2,30  
6,80  
glitsin  
0  
0,11  
prolin  
0,80  
2,50  
serii  
0,69  
1,60  
tirozin  
0,61  
1,79