SIYDIK HOSIL QILISh VA SIYDIK ChIQARISh A’ZOLARINING
ANATOMO- FIZIOLOGIK XUSUSIYaTLARIGA ASOSLANGAN HOLDA
TEKShIRISh USULLARI. SIYDIK HOSIL QILISh VA SIYDIK
ChIQARISh A’ZOLARINING JAROHATLANIShINI ASOSIY
SINDROMLARI.
Buyrak organizmda turli vazifani o‗taydi:
1. Ular organizm ichki muhiti doimiyligini (gomeostazni) ta‘minlovchi
asosiy a‘zolardan biri hisoblanadi. Bu vazifa ularnint suv-tuz almashinuvi, kislota-
ishqor holati boshqarilishi. azot almashinuvi qoldiq mahsulotlarining chiqarilishi
(ekskretsiya) va boshqa jarayonlarda asosiy o‗rin tutishi bilan belgilanadi, buyrak
faoliyatining buzilishi ko‗rsatilgan jarayonlarning o‗zgarishlariga olib keladi. Bu
o‗zgarishlar bir tomondan buyrak yetishmovchiligining belgilari bo‗lsa, ikkinchi
tomondan ularning buyraklarning o‗ziga ta‘sir ko‗rsatib ularning faoliyatining
yanada chuqurroq buzilishiga olib keladi. Masalan buyrakning tosh hosil qilishiga
262
moyil tuzlarning chiqarib tashlash faoliyati buzilganda siydik yo‗llarida tosh
to‗planib buyrak- tosh kasalligi kelib chiqadi. Hosil bo‗lgan toshlar o‗z navbatida
siydik yo‗llarini to‗sib qo‗yib buyrak ichida gidrostatik bosimni oshib ketishiga va
buyrak parenximasining shikastlanishiga olib keladi (gidronefroz).
Buyraklar endoqrin faoliyatini buzilishi arterial gipertenziya kelib chiqishiga
sabab bo‗lishi mumkin. Buyrak ekstretor faoliyatini buzilishi azot almashinuvining
oxirgi mahsulotlarini chiqarib tashlash sekinlashadi va qonda qoldiq azot miqdori
oshadi, ya‘ni azotemiya yuzaga keladi, qonda zaharli moddalarning (mochevina,
kreatinin, indol, skatol va boshqalarning) to‗planishi bilan boradi. buyrakni
filtratsiya jarayonini pasayib (giperfosfatemiya, gipersulfatemiya, giperatsidemiya)
natijada kislota-ishqoriy holati buzilishi kelib chiqadi. buyrak tanachalari orqali
elektrolitlar ajralishi buzilganda ionlar almashinuvi buziladi, buning natijasida
giperkaliemiya. gipermagnemiya, giponatriemiya yuzaga keladi. O‗z navbatida bu
holat suyuqlikning to‗qimalarda to‗planishiga va shishlar hosil bo‗lishiga sabab
bo‗ladi.
3. Organizmda xujayradan tashqaridagi suyuqliq tarkibi va kislota
ishqor muvozanatini ta‘minlaydi.
4. Organizmda hosil bo‗lgan zaharli moddalarning yoki moddalar
almashinuvi oxirgi mahsulotlarini tashqariga chiqarishini ta‘minlaydi.
Hozirgi paytda ma‘lum bo‗lishicha 9 haftalik xomilada siydik ajratish va
chiqarish organi vazifasini asosiy yo‗ldosh orqali bo‗lib. u orqali modda
almashinuvi oxirgi mahsulotlarini chiqaradi, buni isboti sifatida buyrak ageneziyasi
bilan tug‗ilgan bolani keltiramiz va u tezda kindik bog‗langandan so‗ng buyrak
yetishmovchiligidan halok bo‗lganligi aniqlangan.
Buyraklarning embrional taraqqiyoti 3 bosqichdan iborat bo‗lib
xomiladorlikning 3- hafta oxirida pronefroz (birlamchi buyrak) hosil bo‗lishi
kuzatilib, bu bosqich alohida o‗rin tutmaydi. 4 haftada 2 bosqich mezonefros
bosqichi bo‗lib, kanalchalar va ajratuv yo‗llari paydo bo‗ladi, ular kloakaga
ochiladi. 5-6 mm uzunlikdagi embrionda 3 bosqich metanefroz bosqichi (chin
buyrak) taraqqiy etadi. Metonefros 2 taraflama hosil bo‗ladi, bir tamondan
qisman mezonefrosdan va qisman oraliq mezodermadan hosil bo‗ladi. Avval
mezonefrosdan chiqaruv yo‗lini bo‗rtishi klokadan uncha uzoqmas joylashadi. Bu
hosilalar tezda ko‗payadi va mezonefroz qismidan siydik yo‗llari, buyrak
kosachalari va jomchalari taraqqiy etadi. Mezonefrotik hosilalari o‗sishi bilan
distal qismida mezoderma yig‗ilib, uning atrofini zich o‗raydi. Mezoderma xujayra
differensiyasi natijasida buyrak koptokchalari kapsulasi (Bauman -Shumlyanskiy
kapsulasi) bo‗lg‗usi nefron kanalchalari va naychalari hosil bo‗ladi. Volf nayi
pastki uchining orqa devorlaridan siydik yo‗lining birinchi alomati paydo bo‗ladi,
ya‘ni devorning shu joyidan ichi kovak o‗siqcha paydo bo‗ladi. So‗ngra bu
o‗siqchaning uch tamoni kengayadi, o‗siqcha esa yuqoriga tamon o‗zayib,
mezonefrozning orqa tamonidan ko‗tarilaveradi.O‗siqcha uchidagi kengayish
bo‗lajak buyrak jomi sifatida, keyinchalik o‗rtasi botib, 2 ta xaltacha bo‗linadi,
bular buyrakning 2 ta katta kosachalaridir. Keyinchalik bu xaltachalar yana
shoxlanib, kichik kosachalar va ularga qo‗shilgan mayda yo‗llarni hosil qiladi.
Dastlab buyrak embrionning dum qismida bo‗lib, asta sekin o‗sish va rivojlanishga
263
qarab buyrak toz sohasidan (xomila rivojining 7 haftaligida) qorin bo‗shlig‗iga
ko‗tarila boradi. 9 haftalik xomilada buyrak aorta bifurkatsiyasidan yuqoriroq
bo‗ladi.Shu joyda u o‗z o‗qi atrofida 90 gradusga burilib, botiq qismi ichkari
tamonga qarab buraladi, buyrakni hosil bo‗lishi va siljishini, burilishini
buzilishidan bir qator (anamaliyalar) tuqma nuqsonlar kuzatiladi: 1 tamonlama
buyrak, chanoqdagi buyrak, taqasimon buyrak ,distopik buyrak va boshqalar.
Bolalarda 7-8 yoshgacha buyrak pastda joylashadi, chunki nisbatan kattaligi
hisobiga umrtqaning bel qismi kalta bo‗lganligi uchun nafas olishida buyrak yoshi
kichik bolalarda 1 smga, katta yoshdagi bolalarda 2 smga pastga siljiydi. Patologik
buyrakni siljishi bo‗lmaganda 1 bel umrtqa balandligida siljiydi. Chaqaloqdarda
buyrakning vazni 10-12 gr bo‗lib, 5-6 oyligida 2 marotabaga, 1 yosh oxirida 3
marta, so‗ngra buyrak og‗irligi ortishi sekinlashadi. Biroq balog‗at yoshida yana
intensiv tezlashib 15 yoshlikda vazni 10 marotabaga ortadi.
Buyrak bir juft organdir. buyraklar 1-2 bel umurtqalari tanalarining 2
yonida, qorin bo‗shlig‗ining orqa tomonidan muskul va diafragmaga tegib turadi,
qorin parda buyraklarni faqat old tomonini berkitib turganidan u qorin pardasidan
tashqaridagi a‘zolar guruhiga kiradi. O‗ng buyrak chap buyrakka nisbatan
birmuncha (1-1,5sm) pastroqda joylashgan. buyraklar joylanishi skelet suyaklariga
nisbatan olinganda, chap buyrakning yuqori uchi XI-XII ko‗krak umrtkalari
oralig‗i sohasidan ko‗ndalang chiziqda quyi uchi esa II-III bel umrtkalari
o‗rtasidagi ko‗ndalang chiziqda turadi.O‗ng buyrakning yuqori uchi XII ko‗krak
umrtqasining tanasi o‗rtasidan o‗tgan ko‗ndalang chiziqda, quyi uchi II bel
umrtqasi tanasining o‗rtasidan o‗tgan ko‗ndalang chiziq sohasida turadi.
Buyrakni yuqori pastki oxirlari medial, laterial chetlari hamda oldingi va
orqa yuzalari tafovut qilinadi. Buyrakni laterial cheti qovariq, medial cheti eca
botiq bo‗lib, uning o‗rtasi buyrak darvozasi deyiladi. Shu yerdan buyrakka arteriya
qon tomirlari kirib, vena, limfatik tomirlar va siydik yo‗li chiqadi. Bolalar buyragi
264
bo‗lakli tuzilishga ega bo‗lib, uning asosiy sababi po‗stloq qismi mag‗iz qismi
nisbatan rivojlamagan. Buyrak to‗qimasi nozik, qo‗shuvchi to‗qima devori sust
rivojlangan.
Chaqaloqlar buyragida koptokchalar zich joylashgan bo‗lib, 1 sm
3
yuzada
50 taga yaqin koptokcha uchraydi, 7-8 oylarda 18-20, kattalarda esa 7-8 donaga
to‗g‗ri keladi. Ikki yoshgacha bo‗lgan bolalarda nefron takomillashmagan bo‗lib,
buyrak koptokchalari visseral varag‗i epiteliysi kubsimon xujayralar bilan
qoplangan bo‗lib koptokcha filtratsiyada qiyinchiliklar turdiradi. 4-oylikdan
boshlab koptokchalar mag‗iz oldi qismida kubsimon epiteliy sekinlik bilan yassi
epiteliy bilan, 8 oyligidan periferik koptokchalarda ham yassi epiteliy bilan
almashinib boradi. 2-4 yoshlarda kubsimon epiteliy qoldig‗i, 5 yoshdan so‗ng
koptokchalarning tuzilishi kattalarniki bilan bir xil tuzilishga ega bo‗ladi.
Chaqaloqlar koptokchalar o‗lchamlarining kichikligi buyrakning filtratsiya
kamchiligiga olib keladi (kattalarnikining 30 % ni tashkil etadi). Shuningdek
chaqaloqlar nefronining proksimal distal kanalchalarning torligi va qisqaligi ham
o‗z navbatida reabsorbsiya jarayonining yetarli emasligiga olib keladi. Buyrak
jomchalari nisbatan yaxshi rivojlangan bo‗ladi, biroq muskul va elastik tolalari
ham sustroq bo‗ladi. Xayotining 1-kunlari kam siydik ajralishi hisobiga sog‗lom
chaqaloqlarda siydik tarkibida ko‗p miqdorda tuzlar ajralishi «mochekislыy infart»
kuzatiladi. Siydik kanalchalari gialin xujayra elementlari parchalanishi asosiy
almashinuvning kuchayishi, qon quyuqlashib,tuzlar konsentratsiyasini yuqori
bo‗lgan kam miqdorda siydik chiqishiga olib keladi. Bola siygandan keyin
yo‗rgakda qum ko‗rinishidagi cho‗kmasi bo‗ladigan jigar rang –qizil dog‗lar
qoladi, diurez ko‗payishi bilan infart hayotining dastlabki 2 haftaligida yo‗qolib
ketadi. Yosh bolalarda buyrak limfa sistemasi bilan ich aqlar limfa sistemalari
o‗rtasida o‗zviy yaqinlik bo‗ladi va bolalarda ko‗p uchraydigan ichak
infeksiyasining buyrak jomchalariga tez tarqalishiga,ya‘ni ozon piolonefrit
rivojlanishiga olib keladi. Bolalarda siydik yo‗llari kattalarnikiga nisbatan kengroq
bo‗ladi, biroq ko‗plab qayrilishlarga ega.Diurez chaqaloqlik vaqtida 20-25 marta,
ko‗krak yoshida 15 marta, 2-3 yoshida 10 marta, maktab oldi yoshida 6-7 marta
bo‗ladi.
Chaqaloqlarda 1 martalik siydik miqdori 10-50 ml, ko‗krak yoshida 50 -100
ml, 5 yoshda -90-200 ml, 10 yoshda 200-300 ml. Taxminiy bir sutkalik siydik
miqdorini aniqlash formulasi quyidagicha:1) 100( p+5) p- yoshi bolani.2).600
+100(p-1) bu formula 10 yoshgacha bo‗lgan bolani sutkalik siydik miqdorini
aniqlashda ishlatiladi. Sutkalik siydik miqdori 1 oy-300 ml,6-12 oy-600ml,2
yoshda -700ml,5-6 yoshda 1000 ml, 10 yoshda 1500 ml teng. Siydik pufagi
nisbatan yuqoriroq joylashgan bo‗lib, oldingi yuzasi bilan qorin devoriga tegib
turadi, elastik va muskul to‗qima sust rivojlangan, aksincha shilliq qavati yaxshi
rivojlangan bo‗ladi. Bola ulgayg‗an sari asta sekin pastga tushib boradi va kichik
chanoq bo‗shlig‗iga joylashib boradi. Siydik pufagining hajmi chaqaloqlarda 30
ml, 1 yoshgacha 35-50 ml, 1-3 yoshda 50-90 ml, 5-9 yoshda 200 ml, 12-15 yoshda
300-400 ml teng bo‗ladi. Yangi tug‗ilgan chaqaloqlarda qovuq sig‗imi -50 ml, 3
oyligida 100 ml, yoshiga to‗lganda 200 ml,9-10 yoshda 800-900 ml ga teng
bo‗ladi.Bola siydik yo‗llarining shilliq pardasi juda nozik va epiteliysi ko‗p pust
265
tashlab turishi bilan ajralib turadi.yangi tug‗ilgan o‗g‗il bolalarda siydik chiqarish
kanali uzunligi 5-6 smga borsa-13-14 yoshda 12-13 sm ga yetadi( kattalarda 14-18
sm) .Qiz bolalarda siydik chiqarish kanali ancha kalta bo‗ladi,yangi tug‗ilgan
chaqaloqlarda 1-2 sm atrofida, 16 yoshda -3,3sm yetadi. Diametri o‗g‗il
bolalarnikiga nisbatan keng bo‗ladi. Shuning uchun ham qiz bolalarda infeksiya
ko‗proq siydik yo‗llariga ocon o‗tadi. Chaqaloqlarda hayotining dastlabki
kunlarida siydik orqali mayda dispersli oqsillar albuminlar( fiziologik
albuminuriya-0,25%) bo‗ladi.Asosiy sababi tug‗ruk paytida buyrakda qonni
dimlanishi hisobiga buyrak koptokchalarida oqsil o‗tkazuvchanligini kuchayishi
hisobiga oqsillar siydik bilan ajralishi kuchayadi.Chaqaloqlar uchun siydik bilan
ko‗p miqdorda azot chiqarib turishi harakterlidir. Azotning ko‗p qismi( siydikdagi
barcha azotning 85%) mochevina ko‗rinishida chiqariladi. Hayotining 4-5 kunidan
boshlab uning miqdori kamayadi, 2 oylik mahaldan boshlab esa yana ko‗payadi.
Hayotining 1 yilida bolalarda kattalarnikiga qaraganda 8-10%,birmuncha kattaroq
yoshdagi bolalarda esa 3-5% dan kam azot mochevina hisobiga chiqarib turiladi.
Bolalar ovqatini turiga ham bog‗liq bo‗ladi. Hayotining dastlabki 3 kunida
chaqaloqlar siydigida siydik kislota (urat kislota) ko‗p bo‗ladi.Siydik kislota,
siydik miqdori bolaning yoshi ulg‗ayib borgan sayin ortib boradi,ammiak fosfatlar
va sulfatlar ko‗rinishida chiqariladi. Barcha yoshdagi bolalarda erkin yoki birikkan
holdagi aminokislotalar siydik bilan chiqib turadi. Bola ko‗krak berib boqib
borilganda aminoqislotalar ancha kam chiqadi .Bolalar katta bo‗lgan sayin
xloridlar, fosfatlar, sulfat kislota va ba‘zi boshqa moddalarning siydik bilan chiqib
turishi ko‗payadi. Siydikda ba‘zi bir vitamin va fermentlar (pepsin, uropepsin,
labferment, tripsin, amilaza, maltoza) ham topiladi. Hayotining dastlabki kunlarini
yashab kelayotgan bolalar siydigining reaksiyasi ko‗p darajada kislotali,keyin u
kuchsiz kislotali bo‗lib qoladi. Siydikda RN o‗rta hisobda 5-6,5 atrofida bo‗ladi.
Emadigan bolalar siydigining nisbiy zichligi birmuncha pastdir. Bola tug‗ilganidan
keyingi dastlabki kunlardagina u yuqoriroq -1006-1018 atrofida bo‗ladi, so‗ngra
1003-1005 ga qadar pasayadi, bola yoshi kattaroq bo‗lgan sayin esa ko‗tarilib, 2-5
yashar bolalarda 1009-1016 ga teng bo‗ladi. Sutkalik siydik miqdori ichilgan
suyuqlikning 60-65% ini tashkil etadi. Hayotining dastlabki oylarida bolani
ixtiyorsiz ravishda siyaveradi, ya‘ni siyish faqat shartsiz refleks hisoblanadi. Bola
5-6 oy bo‗lganligida siyishga shartli refleks paydo bo‗ladi, bu refleksni
mustahkamlab borish kerak. Mazkur shartli refleksni bolada birmuncha ertaroq, 3-
4 oylik bo‗lgan mahaldan boshlab rivjlantirib borish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |