Bolalar jismoniy tarbiyasi

Mazmunli о‘yinlarni tushuntirish
. Tarbiyachining vazifasi bolalar kо‘z 
о‘ngida о‘yin vaziyatining kо‘rgazmali manzarasini gavdalantirishdan, о‘yin 
obrazlarini yorqin tasvirlashdan, bolalar tasavvuri va hislariga ta’sir etishdan, 
ularning ijodiy tashabbusni faollashtirishdan iboratdir. Buning uchun kichik 
guruhlarda о‘yinchoq va hikoyadan foydalanishi mumkin. 
О‘rta guruhlarda – tanish о‘yinni taklif etib, qoidalarini eslatib о‘tish bilan 
cheklanish kifoY. 
Katta guruhlarda о‘yin mazmunini eslashni bolalarning о‘zlariga taklif etish 
maqsadga muvofiqdir. Ulardan biri о‘yin harakatlarining borishini bayon qiladi, 

---

58 
ikkinchisi qoidalarni sanab beradi. Keyinchalik bolalar о‘zlari tarbiyachining 
yordamisiz о‘yinni tashkil eta boshlaydilar. 
О‘yinda rollarni taqsimlash
. Tarbiyachi pedagogik vazifalarga amal qilib 
(yangi kelgan bolani rag‘batlantirish yoki, aksincha, faol bola misolida botir 
bо‘lish qanchalik muhim ekanligini isbotlash yoki о‘ziga ishongan bola iltimosini 
rad etib, bu rolni qо‘rqib turgan tortinchoq bolaga topshirish) boshlovchi tayin 
etishi yoki bolalarni xursand qilgan holda о‘yinga о‘zi kirishib, о‘z zimmasiga 
boshlovchi yoki oddiy ishtirokchi rolini oladi. 
Shuningdek, boshlovchi saylashni bolalarni о‘ziga havola etishi va ulardan 
bu rolni mazkur bolaga nima uchun topshirganlarini tushuntirib berishlarini 
sо‘rashi mumkin. 
Kichik guruhda boshlovchi rolini tarbiyachini о‘zi bajaradi. О‘yin 
jarayonida tarbiyachi bolalar harakati va о‘zaro munosabatlar, qoidalarini 
bajarilishini kuzatib boradi, qisqacha kо‘rsatmalar beradi, bolalarning hissiy 
holatlarini boshqarib boradi. Qoidaning ayrim bolalar tomonidan buzilishi haqida 
о‘yinni qayta о‘tkazishdan oldin gapiradi. 
О‘yinni yakunlash
. Harakatli о‘yin jismoniy yuklamani kamaytiradigan 
holga keltiradigan umumiy yurish bilan tugallanadi. Yurishni ahamiyatiga kо‘ra 
bir xil bо‘lgan kam harakatli о‘yin bilan almashtirish ham mumkin. 
О‘yin tugagan zahoti uning yakunini chiqarish kerak emas, bolaning tez 
harakatdan dam olishga asta-sekin о‘tmasligi yurak faoliyatini va butun 
organizmiga noxush ta’sir etadi. Tarbiyachi о‘yinni baholashida uning ijobiiy 
tomonlarini ta’kidlaydi, о‘z rollarini muvaffaqiyatli bajargan, jasurlik, chidamlilik, 
о‘zaro о‘rtoqlik yordami kо‘rsatgan bolalar nomini aytadi va qoidalarning buzilishi 
hamda bolalarning shu bilan bog‘liq harakatini kuyinib kо‘rsatib о‘tadi. 
Katta guruhlarda tarbiyachi bolalarni harakatli о‘yinlarni mustaqil tashkil 
etishga tayyorlaydi, bunda о‘yinlarning borishini va, ayniqsa, qoidalarning 
bajarilishini hamda bolalar о‘rtasidagi munosabatlarni kuzatib boradi. U bolalarga 
harakatli о‘yin variantlarini uning mazmuni, qoidasini, о‘yin harakatlarini 
о‘zgartirgan holda о‘ylab topish, keyinchalik yangi о‘zi о‘ylab о‘yin topish
kabi topshiriqlar beradi. 
Katta guruh bolalarida mustaqillik, tashkilotchilik malakasini tarbiyalash 
maqsadida tarbiyachi ularga kichik guruh bolalari bilan о‘yin tashkil etishini taklif 
etadi. О‘yin kichik guruh tarbiyachisi kuzatuvi ostida о‘tkaziladi. 
Harakatli о‘yinlar bolalarni har tomonlama tarbiyalashda muhim ahamiyatga 
egadir. О‘yin faoliyati qaysi shaklda ifodalanmasin bolani quvontiradi, ularda 
ijobiy hislarni uyg‘otadi. Harakatli о‘yinlar bola dunyoqarashini kengaytiradi, 
atrof-muhitni bilishida о‘ziga xos vosita hisoblanadi. 
Harakatli о‘yinlardagi qoidalar о‘yinning borishini belgilaydi, bolalar
harakat faoliyatini, о‘zaro munosabatlarini yо‘lga soladi, axloqiy-irodaviy 
sifatlarni tarbiyalashga yordam beradi. 
Har bir bolaning о‘yin qoidasini anglashi va unga rioya qilishda kattalarning 
rahbarligi katta ahamiyatga egadir. 

---

59 
О‘yinlar orqali bolalarda halollik, adolatlilik, dо‘stlik, botirlik, о‘zini tuta 
bilish, qat’iyatlilik kabi axloqiy sifatlar tarbiyalanadi. 
О‘yin faoliyatida diqqatni, idrokni rivojlantirish, tafakkur, tushuncha va 
mо‘ljal olishni aniqlashtirish uchun qulay sharoit yaratiladi, о‘yinlar ijodiy xayol, 
xotira, topqirlik, fikr yuritish faolligini rivojlantirishga yordam beradi. Shunday 
qilib, harakatli о‘yinlar bolaning aqliy rivojlanishiga yordam beradi. 
Bola о‘yin faoliyati tufayli fazo va buyum voqeligini amalda о‘zlashtiradi, 
shu bilan birga, ularda fazoni idrok etish mexanizmining о‘zi ham о‘ta 
takomillashadi. 
Masalan, bola tomonidan harakat yо‘nalishini mustaqil tanlash va harakatini 
о‘yin qoidasida qat’iy belgilangan yо‘nalishda bajarishi, bir tomondan, о‘yin 
vaziyatini (bevosita idrok qilinadigan) va kо‘rish-motor reaksiyasini (о‘yin 
harakatlarini) darhol baholashni, ikkinchi tomondan о‘z harakatlarini fazo-о‘yin 
muhitida anglash va tasavvur qilishni talab etadi. 
Harakatli о‘yinlar bolalarda oddiy vaqt mо‘ljalini shakllantiradi. Ular 
quyidagilarda ifodalaniladi: о‘yin harakatlarining izchilligini tushunib olishda 
avval, sо‘ng, bundan keyin, bundan oldin, barini bir vaqtda kabi о‘yin 
topshiriqlarini signalga kо‘ra, bolalar uchun belgilangan muddat doirasida tez 
bajarishida kо‘rinadi. Bu о‘yinlarga bolalar fazoda mо‘ljal olishni, harakatlar 
izchilligi va ularga vaqt davomida amal qilishni mashq qiladi. 
О‘yinlarning mazmunini, butun о‘yin vaziyatini, uning qoidalarini, 
personajlar harakatini mustaqil tushuntirish, bolalarning joylashish о‘rnini, о‘yin 
atributlarini va harakat yо‘nalishlarini fazoviy iboralarni ishlatgan holda kо‘rsatish, 
о‘tkazilgan о‘yinga baho berish bolalarning aqliy rivojlanishiga xizmat qiladi. 
Harakatli о‘yinlar katta yoshidagi bolalarda ijodiylikni rivojlanishi uchun 
qulaylik yaratadi. Bunda bolalar eshitgan ertaklari mazmuni asosida kichik 
о‘yinlarni о‘ylab topishlari mumkin bо‘lgan harakatli о‘yinlar о‘z mazmuni va 
shakliga kо‘ra estetik faoliyat hisoblanadi. О‘yin harakatlarining rang-barangligi 
ularni bolalarning aniq chaqqonlik bilan, о‘ziga xos ifodali bajarishlarida aks etadi. 
Harakatli о‘yinlarda musiqani qо‘llash ham katta estetik ahamiyatga egadir. 
Harakatli о‘yinlarni о‘tkazishda harakatlar gо‘zalligini va madaniyatini 
unutmaslik kerak: diqqatni harakatlari birmuncha ifodali bolalarga qaratish, 
obrazlarni ifodali, muvaffaqiyatli bera olganlarni rag‘batlantirish kerak. 
Buturli emotsional harakatlardan iborat murakkab faoliyatdir. Bu faoliyat 
belgilangan qoidalar asosida tо‘satdan о‘zgaradigan sharoit va vaziyatlarda 
bajariladi. Harakatli о‘yin shug‘ullanuvchilar faoliyatini tashkil etish va boshqarish 
xususiyatlari bilan farqlanadi. 
О‘yin davomida tо‘satdan о‘zgaradigan vaziyatlarda harakat qilish va 
tezkorlik, chaqqonlik (chalg‘itish, «tuzoq»dan qochish kabi jismoniy fazilatlar 
namoyon bо‘ladi.
О‘yin paytida bolalar faoliyati obrazli syujet yoki о‘yin vazifalari asosida 
tashkil etiladi va bu bolaning jismoniy mashqlarni ishtiyoq bilan va uzoq muddat 
bajarishi uchun ijobiy hislar uyg‘otadi. Bu, о‘z navbatida, ularning organizmga 
ijobiy ta’sirni kuchaytiradi hamda chidamlilikni rivojlantirishga yordam beradi. 

---

60 
О‘yin qoidalariga rioya qilish, axloqiy fazilatlar (о‘zaro yordam, ongli 
intizom va h.k.)ni tarbiyalashga yordam beradi. О‘yin faoliyatida majmua 
harakteriga ega turli harakatlar uyg‘unligi (yugurish, sakrash va h.k.) kо‘riladi. 
О‘yinlardan, ayniqsa, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan olib 
boriladigan ishda foydalanish yaxshi natijalarni beradi.
 
Harakatli о‘yinlar muhim ahamiyatga ega bо‘lgan kompleks ta’lim-tarbiya 
jarayonidir. Bu jarayonning asosini tashkil etuvchi bolalarning harakat faoliyati 
jismoniy 
rivojlanishga, 
harakat 
kо‘nikmalari va jismoniy sifatlarning 
shakllanishiga, organizmning funksional faoliyatini oshirgan va emotsional 
quvnoqlik tuyg‘ularini kuchaytirgan holda salomatlikni mustahkamlashga ijobiy 
ta’sir etadi. Harakatli о‘yinlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari va 
metodlaridan biri sifatida yuqorida sanab о‘tilgan vazifalarni samarali hal etishga 
yordam beradi. 
Harakatli о‘yinlarni о‘tkazishda erishiladigan sog‘lomlashtirish samarasi 
bolalarning о‘yin faoliyati jarayonida yuzaga keladigan va bola psixikasiga yaxshi 
ta’sir etadigan ijobiy emotsiyalar bilan uzviy bog‘liqdir. Emotsional kо‘tarinkilik 
bolalarda barcha uchun umumiy bо‘lgan maqsadga erishishga intilish uyg‘otadi va 
u vazifalarni aniq tushunishda, harakatlarning о‘zaro mosligida, fazoda va о‘yin 
sharoitlarida aniq mо‘ljal olishda, topshiriqlarni tezlashtirilgan sur’atda 
bajarilishida ifodalanadi. Bolalarning maqsadga erishishiga nisbatan kuchli 
ishtiyoqi va zavqli intilishi asnosida turli tо‘siqlarni yengib о‘tishga yordam 
beruvchi irodaning roli oshadi. 
Harakatli 
о‘yinlar bolalar tomonidan avval egallangan harakat 
kо‘nikmalarini takomillashtirish va jismoniy sifatlarni tarbiyalash metodi bо‘lib 
xizmat qiladi. О‘yin jarayonida bola о‘z e’tiborini harakatni bajarish usuliga emas, 
balki maqsadga erishishga qaratadi. U о‘yin shartlariga muvofiq harakat qiladi, 
bunda chaqqonlik kо‘rsatadi va shu asnoda harakatlarni takomillashtiradi. Shuning 
uchun masalan, «Bо‘ri jarlikda» о‘yini bolalar yugurib kelib uzunlikka sakrashni 
bilib olganlaridan keyin beriladi. 
Harakat faoliyati sifatida harakatli о‘yin muayyan maxsus xususiyatlarga 
ega. U boladan signal va о‘yinda tо‘satdan bо‘ladigan о‘zgarishlarga tezda javob 
berishni talab qiladi. О‘yinda yuz beradigan turli vaziyatlar, harakatlar mushak 
tarangligi darajasining о‘zgarishi zaruratini keltirib chiqaradi. Masalan, «Tuzoq» 
о‘yinida har bir bola boshlovchi harakatini diqqat bilan kuzatib borishi lozim: 
boshlovchi unga yaqinlashganda qarama-qarshi tomonga shitob bilan qochib 
о‘tadi; о‘zini xavfsiz sezgach, sekin harakat qilib, tо‘xtab turadi; boshlovchi 
yaqinlashganda yana harakatini tezlashtiradi. 
Deyarli har bir harakatli о‘yinda harakatlar va bolalar harakatiga oid 
signallar mavjud. Bunday faol harakat faoliyati bola qо‘zg‘alish va tormozlanish 
jarayonlarini takomillashtirgan va muvozanatlashtirgan holda nerv tizimni mashq 
qildiradi, shuningdek, kuzatuvchanlik, topqirlik, о‘zgaruvchan atrof-muhitda 
mо‘ljal olish qobiliyati, yuz bergan mushkul holatdan qutilish yо‘lini topish, tezda 
qaror qabul qilish va uni amalga oshirish, botirlik, chaqqonlik, tashabbus 
kо‘rsatish, maqsadga erishishning mustaqil usulini tanlashni tarbiyalaydi. 

---

61 
Harakatli о‘yinlarning kelib chiqishi qadim xalq pedagogikasiga borib 
taqaladi. Ilk yoshli bolalar oilalarda bolaning dastlabki harakati bilan bog‘liq 
ovunmachoqlar, ermak о‘yinlar yordamida tarbiyalanganlar. Undan kattaroq 
yoshdagi bolalar hayotida rang-barang harakat mazmuniga ega bо‘lgan (о‘z ichiga 
bolalarni rom qiluvchi о‘yin boshlanmalari, xirgoyilari, sanashmachoqlarni 
oluvchi) xalq о‘yinlari katta о‘rin olgan. Bularning hammasi hozirga qadar badiiy 
jozibadorligi, tarbiyaviy ahamiyatini saqlab kelmoqda va qimmatli о‘yin folklorini 
tashkil etadi.