Bolalar anatomiyasi va fiziologiyasi” fanidan 2-kurs (sirtqi)

2. Akseleratsiya tushunchasi. XIX asrning oxirgi choragi va XX asrning boshlarida ko'pgina mamlkatlarda bolalarning o'siwww.ziyouz.com kutubxonasi shi tezlashganligi kuzatilgan. Shu paytdan boshlab bolalarning jismoniy rivojlanishi haqidagi ma'lumotlar yig'ila boshlandi va 1936- yilda rivojlanishning tezlashishini xarakterlovchi murakkab kompleks hodisalarni Ye. Kox tomonidan akseleratsiya deb atash fanga kiritildi (lot. accelerare - tezlatish). Dastlab ko'pchilik tadqiqotchilar akseleratsiya deganda, avvalo, bolalar va o'smirlarning jismoniy rivojlanishini tushunganlar.
Keyinchalik bu tushunchalar jiddiy darajada kengaydi. Akseleratsiya deganda tana o'lchamlarining ortishini va ancha erta muddatda yetilishning boshlanishlarini tushuna boshladilar. Tana uzunligi, ko'krak hajmi va tana og'irliklarini jismoniy rivojlanishning ana shunday muhim belgilari deb qarala boshlandi. Organizmning morfologik xususiyatlari uning funksional faoliyati bilan chambarchas bog’langanligini hisobga olgan holda, ayrim mualliflar o'pkaning tiriklik sig'imini, ayrim muskullar guruhini kuchini, skeletning suyaklanish darajasini, tishlarning chiqishi va almashinishlarini, jinsiy yetilish darajalariga jismoniy rivojlanishning belgilari sifatida qaray boshladilar.
Hozirga kelib «akseleratsiya» tushunchasi shunchalik kengayib ketdiki,ya'ni faqatgina bolalar va o'smirlarning jismoniy rivojlanishining tezlashishi haqida gapirmasdan balki voyaga yetgan odamlarning tana o'lchamlarining ortishi, klimaksning ancha kech boshlanishlari haqida ham gap yuritilmoqda. Haqiqatan ham, o'sishning tezlashishini embrional rivojlanish bosqichidayoq kuzatish mumkin. Yangi tug'ilgan bolalarning tekshirishlar shuni ko'rsatdiki, oxirgi 30-40 yil davomida ularning tana uzunligi 0,5-1 sm ga, og'irligi esa 100-150 g ortdi.
Bolalar hayotining birinchi yilida o'sish va tana og'irligining ortishidan tashqari, tana og'irligini ikki marta oshishi, yoshining va bosh hamda ko'krak qafasi aylanasining to'rt tomonlama o'lchami pasayishi kuzatiladi. Hozirda tana og'irligini ikki martaga oshish vaqti ilgarigi 6 oylik yosh o'rniga 4 ovlikda kuzatiladi. Hozirgi bir yoshli bolalar 50-75 yil oldingi bolalarga nisbatan o'rtacha 5 sm ga uzun, 1,5-2 kg og’irroqligi kuzatildi. Akseleratsiya sabablari.
Akseleratsiya sabablariga nisbatan hozirgacha umumiy ravishda qabul qilingan biror fikr shakllanmagan. Ko’pchilik olimlarning fikricha rivojlanishning barcha o'zgarishlarida asosiy aniqlovchi rolni oziqlanishning o'zgarishi deb hisoblaydilar. Buni esa to'la qimmatli oqsillar va natural yog'larni aholi jon boshiga iste'mol qilishni ortishiga bog'laydilar, shular qatoriga sabzavot va mevalarni yil davomida doimiy ravishda iste’mol qilinishini, ona va bola organizmini vitaminlanishini ortishini qo'shdilar.
Akseleratsiyaning gameogenli nazariyasi bola organizmiga quyosh nurlarining ta'sir ko'rsatishiga jiddiy o'rin berilgan, hozircla bolalar quyosh radiatsiyalari ta'siriga ko'proq uchramoqda. Akseleratsiya jarayoni shimoliy mamlakatlarda, janubiy mamlakatlardagiga qaraganda bir xil tezlikda borayotganligi hisobga olinsa, yuqorida qayd qilingan fikr unchalik ham ishonarli chiqmaydi. Kam dozadagi ionlantiruvchi nurlanishni organizm uchun stimullovchi xususiyatga egaekanligi haqida ham ma’lumotlar bor. Oziqlanishning yaxshilanishi bilan bir qatorda tibbiyotning umumiy yutug'i bilan bog'liq bo'lgan chaqaloqlik va bolalikda kasallanishlarning umumiy pasayishini ham asosiy sabablardan biri deb hisoblaydilar.
Fan va texnikaning rivojlanishi odamlar organizmiga ko'plab yangi omillarning ta'sirini yuzaga chiqishiga olib keldi, ya'ni ushbu omillarning xususiyatlari va ta'siri amalda haligacha to'liq aniqlanmagan (bu verda gap sanoatda, qishloq xo'jaligida qo'llanilayotgan kimyoviy moddalar, dorivor vositalar va boshqalar haqida bormoqda). Ayrim mualliflar akseleratsiyaga tarbiyalash va o'qitishning yangi shakllari va usullari, ilgarigiga nisbatan doimimy va tez-tez o 'g'il va qizlar o'rtasidagi muloqot. sport, jismoniy madaniyatlarga jiddiy e ’tibor berilmoqda. Shahar hayotining ta'sir tempining qo'zg'atuvchanlik xususiyatini ham akseleratsiya bilan bog'lamoqdalar.
Bunga keng miqyosdagi kutubxonasi dagi surfiy yoritish (reklamalarni ham qo'shib), radio vatelevizion stansiyalarni ishlashi paytida yuzaga keluvchi elektromagnitli to'lqinlarning stimullovchi ta'siri shaharning va harakatlanuvchi transporter shovqini. radio, kino va televideniyelarning intellektual va seksual rivojlanishlarning erta boshlanishiga ta'siri. Akseleratsiyaning kelib chiqish sabablarini genetik jihatdan izohlash uchun izlanishlar olib borilmoqda. Yevropa, Amerika va Osiyoning iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarida texnik progressning katta shaharlarda aholining konsentratsiyalanishiga olib keldi. Transport va aloqani rivojlanishi ilgari juda uzoq bo'lgan masofalar yaqin bo'ldi. Turmushga chiqish, ya'ni oila qurish geografyasi kengaydi. genetik jihatdan izolatsiyalar buzilmoqda.
Bu esa o'z navbatida, irsiyatning o'zgarishi uchun qulay imkon yaratmoqda. Yosh avlod ota-onasidan bo'yi jihatidan uzun va erta yetiladi. Ko'plab mamlakatlarda olib borilgan tadqiqiotlar shuni ko'rsatdiki, yaxshi ta'm inlangan oilalarning bolalarida jinsiy yetilishi tabiiy muddatidan ancha oldin boshlanadi. Akseleratsiya muammosi qanchalik munozarali botishidan qat'i nazar, faqat bir narsa aniq. u ham bo'lsa, uning aniq ko'rsatkichlarga ega ekanligidir. Bu yerda gap mebelning, poyabzalning yoki kiyim-kechaklarning standartlarining o'zgarishi haqida borayotgani yo'q. aksincha. bola va o'smirlarning tashqi muhit shart-sharoitlari ta'siri ostida antropometrik ko'rsatkichlarni o'zgarishi haqida boradi. shu sababli akseleratsiya o'quv-tarbiyaviy jaravonlarni, mehnat va dam olish tartiblarini tashkil qilishda hisobga olinishi zarur; u esa. o'z navbatida. turli yosh davrlarida tarbiyaning shakl va usullarini jiddiy darajada o'zgarishiga olib keladi. Bolalar juda erta jismoniy yetilsalarda. ish bajarash qobiliy ati ularning jismoniy yetilishidan orqada qoladi: ko'pgina ma'lumotlarning ko'rsatishicha ijtimoiy yetilish bolalarning jismoniy rivojlanishi singari o‘sha masshtabda akseleratsiyalanmaydi. Akseleratsiya bilang bogliq holda o'quvchilarni jinsiy tarbiyalash muammosi muhim dolzarblikni oladi.
Aksеlеratsiya (lоtinchа «аksеlеrаtsiо»- tеzlаshish) – bоlаlik vа o’smirlik dаvridа jismоniy vа psiхik rivоjlаnishning tеzlаshuvi. Biоlоglаr аksеlеrаtsiyani оrgаnizmning fiziоlоgik jihаtdаn еtilishi bilan, psiхоlоglаr – psiхik funktsiyalаrning rivоjlаnishi bilаn, pеdаgоglаr esа – shахsning mа’nаviy rivоjlаnishi vа ijtimоiylаshuvi bilаn bоg’lаydilаr. Aksеlеratsiya yosh avlodning ruhan va jismonan tеz oʻsishidir. Aksеlеratsiya 100 yil ya'ni bir asr ichida yaqqol koʻzga tashlanganligi uchun, aksеlеratsiya kеng ma'noda «sеkulyarniy trеnd» ya'ni asriy tеndеntsiya dеyiladigan boʻldi. Soʻnggi 100 yil ichida yangi tugilgan chaqaloqlarning boʻyi 5-6 smga, kichik va oʻrta maktab yoshidagi bolalarning boʻyi 10-15 sm ga, vazni esa 8-10 kg ga ortdi.
Bundan tashqari aksеlеratsiya katta odamlar tana oʻlchamlarining ortishini, odam umrining uzayishini, xayz kеchroq tugashini, ruxiy funktsiyalar va odam rivojlanishidagi boshqa oʻzgarishlarni oʻz ichiga oladi. Aksеlеratsiya masalasi koʻpgina dunyo olimlarini qiziqtirib kеlgan. Ular aksеlеratsiyaga olib kеluvchi bir nеchta omillarni koʻrsatib bеruvchi oʻz gipotеzalarini yaratganlar. Jumladan, ba'zi olimlar ul'trabinafsha nurlarning kuchli ta’siri bolalarning tеz oʻsishiga sabab boʻlmoqda, dеsalar boshqalari esa magnit toʻlqinlarining ichki sеkrеtsiya bеzlariga ta’sirini aytadilar. Yana birlari buni kosmik nurlarga bogʻlaydilar.
Oqsillar, yogʻʻlar, uglеvodlar, minеral tuzlar va vitaminlarga boʻlgan extiyojning ortishi, fan va tеxnikaning olgʻa siljishi, ta’lim-tarbiya jarayonida yangi shakl va usullarning paydo boʻlishi, sport va jismoniy mеhnat bilan shugʻullanish, gеnеtik omillarni ham misol qilib kеltiradilar. Bu omillarni biologik va ijtimoiy omillar dеb atashimiz mumkin. Dеmak, oʻsish va rivojlanish murakkab protsеss boʻlib, undagi yashirin miqdor oʻzgarishlari ochiqdan-ochiq sifat oʻzgarishlari va koʻrinishlariga olib kеladi. M-n. bola balogʻatga еta boshlashi bilan, atrof muhitga, borliqqa, undagi oʻzgarishlarga qiziqish bilan e'tibor bеrishi, ayniqsa yasli va maktabgacha yoshdagi bolalarda soʻz boyligini ortishini kuzatish mumkin.

3. Ko‘krak qafasi

Ko‘krak qafasi 12 ta ko‘krak umurtqasi, 12 juft qovurg‘a va to‘sh suyaklarining o‘zaro birikishidan hosil bo‘ladi.

Qovurg‘alar suyak va tog‘ay qismlardan tashkil topgan. Ular suyak qismi bilan ko‘krak umurtqalariga bo‘g‘im hosil qilib, tog‘ay qismi esa to‘sh suyagi bilan (7 tasi) bevosita birikkan bo‘ladi. Pastki 8, 9, 10-juft qovurg‘alarning tog‘ay qismlari o‘zaro birlashib 7-qovurg‘aga birikadi. 11, 12-juft qovurg‘alarga yetim qovurg‘alar deyiladi. Ularning erkin uchi qorin devori muskullari orasida bo‘ladi.
Ko‘krak qafasi bo‘shlig‘ida o‘pka va yurak joylashadi. Ko‘krak qafasini qorin bo‘shlig‘idan diafragma ajratib turadi. Diafragmada pay va muskul qismlar farqlanadi. Uning pay qismidagi darcha orqali qi-zilo‘ngach, qon va limfa tomirlari hamda nervlar o‘tadi. Diafragma nafas olishda ishtirok etadigan asosiy a’zo hisoblanadi.