Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Фойдаланилган адабиётлар: 
1. Тошимов Р.Ю., Ғозиев Э.Ғ. Психодиагностика ва амалий психология. 
Тошкент-2004. 
2. Норқулова Н.Т. Ёшлар маънавиятида аффилиация мотивацияси 
психологияси (Монография).- Тошкент, “Фан ва Техналогия” 2015 йил. 

---

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
37 
ШАХСДА КОГНИТИВ УСЛУБЛАР ШАКЛЛАНИШИНИНГ 
ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРИ 
 
Жаббор Алишер Мусирмон ўғли 
ЎЗХИА “Дин психологияси ва педагогика” кафедраси таянч докторанти 
Сўнги вақтларда когнитив йўналиш тобора мустақил илмий йўналиш 
мақомига ега бўлиб, мазкур соҳага оид тадқиқотларнинг кўлами кенгайиб, 
чуқурлашиб бормоқда. Чунки инсоннинг билиш жараёнлари, оламни қай тарзда 
идрок ва тасаввур етиши, унда шахснинг идивидуал ва ижтимоий-психологик 
хусусиятларининг шаклланиш жараёни билан боғлиқ масалалар шу соҳадаги 
изланувчиларни аввалдан қизиқтириб келган. Жамият ривожланиб борган сари 
шахснинг дунёқараши, тафаккури, ақлий-интеллектуал сифатлари, идроки ва 
тасаввурлари ҳам тадрижий равишда ўзгариб боради. Шахс тараққиётининг 
асосий манбаи ва унга таъсир кўрсатувчи омилларни кузатишда инсоннинг 
когнитив хусусиятлари ўзига хос аҳамият касб этади. Бунда асосан ташқаридан 
олинадиган турли хил маълумотларни шахс тушуниши ва идрок етишини кузатиш 
мумкин. Бу борада психологик тадқиқотларда когнитив ёндашувнинг 
ўрганилиши, унинг тадқиқи ва замонавий психологияда тутган ўрнини таҳлил 
этиш нуқтаи-назаридан тўхталиб ўтиш мумкин. 
Когнитив услубларни шахснинг ўқув жараёнидаги муваффақиятга эришиш 
жиҳатлари билан боғлаб ўрганишда услубларнинг турли ҳил кўринишлари ўқув 
жараёнига қай тарзда таъсир этишига доир тадқиқотлар мавжуд бўлиб, бу турли 
мамлакатларда ёш гуруҳларига боғлаб аниқ натижаларга еришилган. Бу эса, 
мустақил равишда ўқув машғулотининг муваффақиятли амалга оширилишига 
олиб келади. М.А.Холодная когнитив услубларни комплекс ҳолда ўрганган бўлиб, 
уларнинг икки даражаси яъни импулсив-рефлексив турларини таҳлил қилиб, 
импулсив когнитив услубдаги шахслар ноаниқ вазиятларда тез қарорларни қабул 
қилади ва маълумотларнинг аниқ ёки ноаниқлигига эътиборини камроқ қаратади, 
рефлексив когнитив услубга ега бўлган шахслар маълум бир ишни бошлашдан 
олдин ҳар бир вазиятни тўлиқ ўрганиб чиқиб кейин қарорларни қабул қилишади. 
[1] 
Когнитив услублар ва концептуал тузилмаларнинг шаклланиш даражаси 
ўртасидаги боғлиқ тадқиқотлар интеллектуал жараёнларнинг кўрсаткичи 
сифатида когнитив услубларга ишора қилади. Хусусан, когнитив услублар 
майдонга тобе-майдонга мустақил, импулсив-рефлексив ва тенгқийматли 
чегаралар торлиги-кенглиги каби услублар интеллектуал назорат хусусиятларини 
ва қарорлар қабул қилиш суръатларини ўзида акс эттиради. Концептуал 
тузилмаларнинг шакллари М.А.Холодная томонидан белгилаб берилган ва 
концептуал фикрлашни таҳлил қилиш бирликлари ҳисобланган ақлий-
интеллектуал бирликлар ўзида фиклаш тараққиётининг мажбурий ва ихтиёрий 
таркибий қисмларини жамлайди. Инсоннинг концептуал тузилмаларининг 
шаклланиш даражаси когнитив услублар қандай ривожланганлигига боғлиқдир. 
[2] 

---