Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
350 
paydo bo’lgan norozilik hissi kundan kun avj olib, ichki qo’zg’olonga aylanib boradi. 
Bundan tashqari ota-ona o’rtasidagi munosabatlarning nosog’lomligi, ba’zi ota-
onalarning spirtli ichimliklarga ruju qo’yishlari ham bolaning ruhiy dunyosiga salbiy 
ta’sir ko’rsatadi. Kuzatishlarimizdan ma’lum bo’lishicha, ko’pincha o’quvchilardagi
salbiy xususiyatlarning paydo bo`lishi oiladagi va ta’lim tizimidagi pedagogik 
qarovsizlik natijasida yuzaga keladi. Pedagogik qarovsizlik quyidagi darajalarda 
tavsiflanadi: 
1. Past. Xatti-harakat, xulq-atvordagi beqarorlik. O’z “men”iga ortiqcha baho 
berish. Asosan yoshiga xos bo’lgan xarakter belgilarning ustunlik qilishi. 
2. O’rta. Kattalar va tengqurlari bilan aloqaning buzilishi. O’qish va mehnatga 
qiziqmaslik, nizolar egoistik yo’nalishga asoslanishi. Pedagogik ta’sir choralari to’g’ri 
qabul qilinadi, lekin unga amal qilmaydilar.
3. Yuqori. Salbiy xarakter xususiyatlari yaqqol namoyon bo’ladi. Huquqbuzarlik 
oshkora qilinadi. Kattalar bilan o’zaro munosabatda tajovuzkor bo’ladi. O’zlari to’g’ri 
deb qabul qilgan “axloq”larini oqlashga urinadilar. Ular huquqbuzarlik chegaralarini 
tushunib yetmaydilar.
4. Kriminal. Voyaga yetmagan huquqbuzarlar bo’lib, ularning xulq-atvorini 
boshqarib bo’lmaydi. Bundaylar har qanday tarbiya vositalariga qarshilik ko’rsatadilar. 
Xatti-harakatlarida tajovuzkorlik ko’proq uchraydi. Ular o’zlarining huquqbuzarlik 
motivlarini o’zlari belgilagan “axloqiy me’yor”lar bilan o’lchaydilar, natijada jinoyatga 
qo’l uradilar. 
Bola shaxsida salbiy xususiyatlarni keltirib chiqaruvchi ijtimoiy-psixologik omillar 
Ijtimoiy omillar - Erkinlik hamda ijtimoiy tartib qoidalardan qochish, qulay sharoit 
qidirish, hissiy xotirjamlik, o’z (men) iga past nazar bilan qarash, boshqalarga tobelik, 
moddiy kam ta’minlanganlikni his qilish, ota-ona xulq-atvoridan uyalish, ijtimoiy tartib 
qoidalarni buzish, huquqbuzarlik, bezorilik, mayda o’g’irlik, fohishalik, giyohvand 
moddalarni iste’mol qilish, kam ta’minlanganlik, ota-onalarni ishsizligi, bola hayotida 
ijtimoiy-iqtisodiy tomondan qiyin vaziyatlariga tushishi, jamiyat tuzilmasi, ijtimoiy 
institutlar, turmush tarzi, ijtimoiy me’yorlar.