Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
183 
kelishmovchilik, o‘zini ko‘rsatishga moyillik va o‘z ichki dunyosiga qiziqishning 
namoyon bo‘lishi bilan tavsiflanishini asoslab berdilar.
21
Ayrim psixologlar biogenetik o‘sishning biologik omillariga, ya’ni jinsiy etilishga 
alohida ahamiyat beradilar. Ularning fikricha, o‘smirning psixik jihatdan inqirozga 
etaklovchi, hayajonga soluvchi sub’ektiv ichki kechinmalari o‘g‘il va qizlarni tanholik 
psixologiyasiga tortar emish. O‘smir uchun xarakterli norozilik, qo‘pollik, qaysarlik, 
shafqatsizlik, tajanglik, ginaxonlik, tajovuzkorlik kabi illatlar jinsiy etilishning mahsuli 
yangi tuyg‘ular, mayllar, kechinmalar o‘smir xatti-harakatida hukmron bo‘lib, uning 
xulq-atvorini boshqaradi deb tushuntirilmoqda. O‘smirlikning psixologik qiyofasi, 
holati, imkoniyati yagona sof biologik omilga bog‘liq emasligi hammaga ayondir.
O‘smir shaxsining tarkib topishida axloq o‘ziga xos, ong alohida ahamiyat kasb 
etadi. Bunda o‘quvchilarning axloqiy tushunchalarni o‘zlashtirishi va ularni turmushga 
tatbiq etishi muhim rol o‘ynaydi. Umuminsoniy xislatlarni shakllantirish jarayoni, 
o‘quvchidagi ishonch, aqida, nuqtai nazarning qarama-qarshiliklariga duch keladi. 
O‘smir shaxsini tarkib toptirishda uning atrof-muhitga, ijtimoiy hodisalarga, kishilarga 
munosabatini hisobga olish lozim. CHunki o‘smirda muayyan narsalarga munosabat 
shakllangan bo‘ladi. Ijtimoiy turmushni kuzatish, undagi inson uchun zarur 
ko‘nikmalarni egallash kattalar xulq-atvorini tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Natijada 
favqulodda holatlarga − katta yoshdagi odamlarning tutgan yo‘li va uslubini baholash 
ko‘nikmasi tarkib topa boshlaydi. O‘smir xulq-atvorini baholashda (rag‘batlantirish 
yoki jazolashda) kattalarning qat’iyatliligi, prinsipialligi sinchkov o‘quvchi tomonidan 
tahlil qilinadi va qo‘llangan tadbirning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligi yana bir marta 
tekshiriladi.
22
Shuning uchun rag‘batlantirish va jazolash usulari oqilona, o‘z vaqtida qo‘llanishi 
kerak. Psixologik adabiyotlarda mehnat bilan jazolash o‘smir psixologiyasida keskin 
o‘zgarish yasashi ifodalangan. Ma’lumki, hamma o‘quvchilarga mehnatning 
qahramonlik, yaratuvchilik ekanligi uqtirib kelinadi. Favqulodda mehnatdan jazo 
sifatida foydalanish ularga mutlaqo yomon ta’sir etadi. 
Ijtimoiy hayotda gender faoliyatni keltirib chiqaruvchi anchagina manbalar 
bor: birinchidan, kino zallari va televidenieda o‘smirlarga to‘g‘ri kelmaydigan filmlarga 
ruxsat qilinishi; ikkinchidan, jamoat joylarida va ko‘cha-ko‘yda kattalarning nojoiz 
qiliqlar ko‘rsatishlari; uchinchidan ta’limda biologik o‘sish to‘g‘risida etarli bilimlar 
berilmasligi; to‘rtinchidan, pedagoglarning bu sohada keng ko‘lamda ish olib 
bormasligi; beshinchidan, ota-onalarda fiziologik va psixologik bilimlar etishmasligi; 
oltinchidan, o‘smir bolalar va qizlarga mo‘ljallangan materiallarning kamligi va 
hokazolar.