Bog`lovchisiz qo`shma gapning turlari

Bog`lovchisiz qo`shma gapning turlari

Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarining qanday shakllanishiga ko`ra, ikki xil bo`ladi:

1. Bir tipdagi qismlardan tashkil topgan bog`lovchisiz qo`shma gap. Bu xil qo`shma gap qismlarining kesimlari bir xil shakllangan bo`ladi: CHin muhabbat husn tanlamas, Husn uchun sevmas vafodor. (SHukrullo).

Bir tipdagi qismlardan tashkil topgan bog`lovchisiz qo`shma gap qismlari orasidagi semantik munosabatlar quyidagicha bo`ladi:

1. Bir paytda sodir bo`ladigan voqea-hodisalar anglashiladi: Motor esa zo`r berib tirillar, mashina silkinar edi. (CH.Aytmatov).

Bunday paytda butun vujudida ajoyib bir safarbarlik sezar, xotirasi, zehni, shuuri bir nuqta atrofida inoq to`planardi. (P.Qodirov).

2. Ketma-ket ro`y beradigan voqea-hodisalar anglashiladi: Tog` tepasida to`planayotgan bulutlar tushga borib quyuqlashib ketdi, oftob g`oyib bo`ldi. (P.Qodirov).

3. Voqea-hodisalar qiyoslanadi: Bahodir qo`shinga boshchilik qiladi, donishmand yo`l ochib beradi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). YAngi libos – oroyish, yaxshi yo`ldosh – osoyish. (Maqol).

4. Voqea-hodisalar qiyoslanadi: Adolatparvar bo`lish oson - e’tiqoding uchun kurashish qiyin. (F.Musajonov).

II. Turli tipdagi qismlardan tashkil topgan bog`lovchisiz qo`shma gap. Bu xildagi qo`shma gap qismlarining kesimlari turlicha shakllanadi. Bunda qo`shma gap qismlaridan anglashilgan voqea-hodisalar bir-biriga bog`liq bo`ladi. Masalan: Aqlli, farosatli, ilmu hunarli kishilar bilan do`st bo`l. Hunarsiz kishida xosiyat bo`lmaydi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»).

Bog`lovchisiz qo`shma gapning bu turida tarkibidagi qismlar orasida quyidagi semantik munosabatlar yuzaga keladi:

1. Sabab munosabati anglashiladi: Havo yaxshi, dalada dehqonlar yig`im-terim bilan ovora. (Oybek). Nomarddan yordam so`rama, yuzingga soladi. (Maqol).

2. Payt munosabati anglashiladi: Quyosh pasayib oppoq cho`qqilar ustiga qo`na boshlagan, tog`ning qori ko`zni olar darajada yaltiraydi. (P.Qodirov).

3. To`siqsizlik munosabati anglashiladi: Bular bizni oyoq osti qilib tepyapti, sen uyda baqrayib o`tiribsan. (P.Qodirov). Biz ilmdan yiroqmiz, tajriba bor, xolos. (J.Abdullaxonov).

4. Natija munosabati anglashiladi: SHuncha xo`jalik yangi uylarga ko`chib kirdi, Oyko`l butunlay o`zgarib ketdi. (P.Qodirov).

5. Izoh munosabati anglashiladi: ... bir narsa mening esimda turibdi: Oyko`l g`allani ko`p olgan yillari chorvasi ham hozirgidan besh barobar ko`p edi. (P.Qodirov). Bu gapdan Ismat bobo bir cho`chib tushdi: u Kattaevning eng yaqin kishilaridan edi. (P.Qodirov).

6. SHart munosabati anglashiladi: Ozroq kutib turgin, tez kelaman. (S.Ahmad).