Bog`lovchilar va ularning turlari Sodda gap tarkibidagi

Bog`lovchilar va ularning turlari
Sodda gap tarkibidagi uyushiq bo’laklarni va qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni o’zaro bog’lash uchun xizmat qiluvchi yordamchilar bog’lovchilar deyiladi .
Siz a’lochi va jamoatchisiz . (uyushiq kesimlarni bog’lagan)
Quyosh chiqdi , ammo havo ilimadi . (qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog’lagan)
Bog’lovchilar to’rt tomonlama tasnif qilinadi .
. Bog’lovchilarning vazifasiga ko’ra turlari
1. Teng bog’lovchilar
Sodda gap tarkibidagi uyushiq bo’laklarni va qo’shma gap tarkibidagi teng munosabatli sodda gaplarni o’zaro teng bo’glaydi hamda ular orasida turli xil mazmuniy munosabatlarni yuzaga chiqaradi . Shunga ko’ra teng bog’lovchilar quyidagi guruhlarga bo’linadi :
a) biriktiruv bog’lovchilari
Uyushiq bo’laklarni va uyushiq gaplarni biriktirib keluvchi bog’lovchilar biriktiruv bog’lovchilari hisoblanadi . Ular quyidagilar : va , hamda , bilan(-la) , ham , ila , -u(-yu) , -da
Diqqat!!! So’zlashuv tilida biriktiruv bog’lovchisi sifatida ko’proq bilan(minan) so’zi qo’llanadi :
U oq bilan qorani tanigan odam edi .
O’qidi-yu , tanidan Chiqib ketdi muzdek ter . (E.Vohidov)
Badia bilan Ma’suma beka arava tagiga kirib yashirinishdi . (Murmuhsin)
Bulardan va biriktiruv bog’lovchisi eng ko’p qo’llanadi . Bu bog’lovchi :
***gapning uyushiq bo’laklarini biriktiradi : Dimoqqa handalak va rayhon hidi urardi
***qo’shma gap qismlarini biriktiradi (bunda bir paytlilik , ketma-ketlik , sabab-natija , zidlik , qarama-qarshi qo’yish munosabati ifodalanadi) :
Pag’a-pag’a mayin qor osmondan quyilib turadi va shamolning sekin , bo’g’iq guvullash eshitiladi ;
Yarim kecha eshik g’iyq etib ochildi va chol boshiga oq avra to’n yopinib kirib keldi ;
Necha kundir yo’qoldi tinchim Va uyquga etdim alvido ;
Opasida g’azab otashi Va Zaynabda andisha g’ashi .
Biriktiruv bog’lovchilariga va , hamda sof bog’lovchilari , bilan ko’makchi-bog’lovchisi , -u(-yu) , -da , ham yuklama-bog’lovchilari mansubdir .
Bilardan ham bog’lovchisi takror holda qo’llana oladi . –u(-yu) , -da bog’lovchilari o’zi qo’shilayotgan so’zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi .
Diqqat!!! Bilan so’zi til birliklarini teng bog’lasa(va bog’lovchisi bilan erkin almashsa) bog’lovchi , tobe bog’lasa ko’makchi sanaladi .
Karim bilan(va) Salim keldi . (bog’lovchi) ;
Karim Salim bilan keldi . (ko’makchi)
Shunday yashar : sokin , bezavol , Pastakkina tandiri bilan ,
Katta uyda kichkina bir chol , Kichkina bir kampiri bilan(ko’makchi) ;
Sen bilan men qondoshmiz(bog’lovchi).