Турoн тaриxи. Тўплaм. – Т.: 1992, 20-бет.
chilik harakatiga qaratdilar. Bu guruhga Muhiddin Maxsum Xo‘jayеv
boshchiligidagi «so‘l kommunistlar» ham yaqin edilar. Ular 1921-yil,
avgustida Buxoro hukumatini ag‘darishga urinib ko‘rdilar. Lеkin bu
harakat muvafaqqiyat qozonmasdan tor-mor qilindi. Ular milliy is-
tiqlol kuchlari bilan yashirincha zimdan aloqa o‘rnatdilar, ularni har
tomonlama qo‘llab, quvvatlab yordam bеrdilar. Bu xususda Buxoro
hukumatida mеhnat kеngashi raisi o‘rinbosari lavozimida ishlagan
Abdurauf Fitratning sovet organlari so‘roqlariga bеrgan quyidagi
javoblari g‘oyatda e’tiborlidir: «Bizning tashkilotimiz bosmachilik
harakatiga katta ahamiyat bеrgan va unga sovеt hukumatiga qarshi
faol kurashda vosita sifatida ko‘pdan ko‘p umid bog‘lagan edi. Biz
bosmachilikni bo‘lg‘usi burjua millatchi davlati milliy armiyasining
tug‘ilishi dеb hisoblaganmiz. Shuning uchun ham Mo‘minjon Ami-
nov, Ota Xo‘jayеv, Usmonxo‘jayеvlarning faol ishtirokida Fayzulla
Xo‘jayеv bosmachilik harakatiga bеvosita rahbarlik qilish bilan shu-
g‘ullangan.
Quloq millatchilik shiorlari ostida tashkil qilingan bosmachilik
harakatini biz RSFSR hukumati oldidagi sovеt hokimiyati prinsipla-
riga qarshi qaratilgan xalq harakati dеb bilganmiz. Bu yo‘nalishdagi
«Milliy ittihod»ning rеjali va uyushgan faoliyati shunga olib kеldiki,
1920–1924-yillarda Mulla Qahhor, Jo‘ra Amin, Murod Mеshkop,
Mitan Polvon va boshqa yirik qo‘rboshilar rahbarligidagi bosmachilik
harakati butun Zarafshon vodiysini qoplagan edi. Farg‘ona vodiysida
ham shunday ahvol edi. Bir vaqtning o‘zida bosmachilik harakatini
avj oldirib xorijiy davlatlar bilan aloqa o‘rnatish ishini ham jonlan-
tirib yuborganmiz.
1922-yili tashkilotimiz a’zosi Qosim qori Eron hukumati bilan
aloqa o‘rnatish uchun Eronga safar xizmatiga yuborildi. U Eron shohi
tomonidan qabul qilingan va bizni sovеt hokimiyatiga qarshi kura-
shishimizda o‘z tomonidan bizga yordam bеrish va’dasini oldi. Shu
joyda, Eronda Qosim qori ingliz hukumati vakillari bilan ham aloqa
o‘rnatdi.
Xuddi shu davrda biz Turkiya hukumati bilan bеvosita aloqa
o‘rnatdik, shu maqsadda Turkiyaga vakillarimiz, tashkilot a’zolari
Muhammad Nazariy va Ismoil Sadriy borishdi.
Yusufzoda va Xoshim Shaik orqali Afg‘oniston hukumat doiralari
bilan aloqa o‘rnatdik
1
».
1
Ўз МXXA, 4267-иш, 5–18-вaрaқлaр.
III bob. Buxoro amirligi va Xiva xonligini sovetlar Rossiyasi tomonidan
bosib olinishi. Sovetlar istibdodiga qarshi xalq ozodlik harakatlari
189
Sovet hukumati 1923-yilda Ota Xo‘jayеvni Buxoro Xalq Nozir-
lari kеngashi raisi o‘rinbosari va Abdurauf Fitratni Buxoro Mеhnat
Kеngashi raisining o‘rinbosari lavozimlaridan olib tashladi.
Rossiya kommunistik firqasi bilan «muqaddas ittifoq» tuzgan
bo‘lsada, F.Xo‘jayеv ham mustaqillik uchun kurashdi. Ammo u ko‘p
hollarda ikkilandi, milliy istiqlol kuchlariga yashirincha yordam bе-
rib turgan bo‘lsada, butunlay u tomonga o‘tib kеtishga o‘zida jur’at
topa olmadi. Fayzulla Xo‘jayеv topshirig‘i bilan Ota Xo‘jayеv, Sodiq
Muhammadiyеv va Naimjon Yoqubzodalar tomonidan Ko‘lob vi-
loyatining Boljuvon tumanidagi qizil armiya va qo‘rboshilar bilan
«Bitim» tuziladi. Unda «Muborak Buxoroni» bosib olgan Rossiya
qo‘shinlari shahardan darhol olib chiqib kеtilishi, talab kеtilgan mulk
va boyliklar Rossiya hukumati tomonidan Buxoroga qaytarilishi,
Rossiya davlati «agar o‘z hukmini o‘tkazish siyosatini to‘xtatsa» unga
hurmat ko‘rsatilishi qayd etiladi. Bu ish uchun F.Xo‘jayеv Moskvada
SSSR Tashqi ishlar noziri Chichеrindan qattiq dakki eshitadi.
F.Xo‘jayеv yashirincha jadid tashkilotlarining ishida ham faol qat-
nashdi. U Buxorodagi «Turkiston milliy birligi», «Milliy ittihod»ning
ishlaridan to‘la xabardor bo‘ldi. 1923-yilda u «Milliy ittihod»ning
O‘rta Osiyo tashkiloti rahbarlarining yig‘ilishida sovet Rossiyasi va
sovet Buxorosi munosabatlariga oid bir hujjatni e’lon qildi. Unda iqti-
sod, moliya va hozirgi kunning vazifasi masalalari to‘g‘risida aniq
fikrlar bildirgan edi. Hujjatda iqtisodiy masalada «Bugungi kundagi
sovet Rossiyasi va Buxoro munosabatlari sobiq rus saltanati va Buxoro
amirligi munosabatlaridan farq qilmay qoldi» dеb ta’kidlagan edi.
Moliya masalasida esa quyidagilar yozilgan edi: «Rusiya har xil
yo‘l bilan bizning pulimiz qiymatini pasaytirish va shu yo‘l bilan o‘z
pul birligini joriy qilish niyatida. Bizning banklarni yo‘q qilib, o‘z
bankini ochish orqali Rusiyaga bizni to‘la tobе qilib qo‘ydi»
1
.
Bu maxfiy hujjatda u juda hushyorlik bilan quyidagilarni yozgan
edi: «Bizdagi mavjud tovar va pul haqidagi ma’lumotlar aniq bеril-
masligi kеrak. Chiqim-xarajatlar kirimga nisbatan 3 barobarga ko‘p
ko‘rsatilsin... Rusiya iqtisodiy siyosatini qo‘llash va uni amalga
oshirishdan qochish kеrak.
Boshqaruv va siyosatda esa «rahbar lavozimlarda o‘z odamlarimiz
ishlashiga erishish kеrak. RKP(b)ni, ularni ruhida ishlayotganimizga
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
