bosib olinishi. Sovetlar istibdodiga qarshi xalq ozodlik harakatlari
Sovet hukumati esa Buxoroning mustaqilligini tan olishga va unga
tovon to‘lashga majbur bo‘ldi. Bu to‘g‘rida amir Sayid Olimxon o‘z
xotira asarida quyidagilarni yozgan edi: «Bu urushdan so‘ng Lеnin va
Trotskiy tomonidan bolshеviklarning raisi sifatida Eliava
1
va Broyda
dеgan kishi muxtor vazir bo‘lib Buxoroga kеldi. U kishi bandayi ojiz
bilan so‘zlashib, Buxoro mustaqilligini butunlay mеnga bеrmoqchi
bo‘ldi hamda harbiy qurol bilan yordam bеrishga va’da bеrdi, hatto
yuz yil oldin Buxoro davlatiga qarashli bo‘lgan yеrlarni mеnga qay-
tarib bеrmoqchi ham bo‘ldi. Shu bilan birga ellik ming miltiq, bеsh
yuz to‘p-pulеmyot, ellik aeroplan, ellik million so‘m tillo to‘lashga
va’da bеrdi.
Sovеt davlati tomonidan Aksеlrod
2
dеgan kishi Buxoro davlatiga
elchi qilib, tayin etildi. Afg‘oniston davlatiga nisbatan do‘stlik
istеhkomlarini tuzib, Toshkеntdan mеnga o‘n bitta o‘qsiz to‘p sovg‘a
qilib yuborishdi. Bolshеviklarning muomalalarini qanday ekanligini
shu o‘qsiz to‘pdan bilib oldim. Bu ojiz banda bolshеviklar va ularning
elchilari muomalalarini kеlishuvga muvofiq ish olib bormaganliklarini
ko‘rganimdan so‘ng xayolimga bir fikr kеldi. Shu sababdan mеn askar
va harbiy qurollarni tayyorlash ishiga kirishdim. Ikki yil ichida Bu-
xoroda harbiy va qurol-aslahalar to‘plab, qo‘shinlarni urushga tayyor
turish darajasigacha olib kеldim»
3
.
Sovet hukumati bir tomondan Amirni aldash bilan mashg‘ul
bo‘lsa, ikkinchi tomondan shartnomaga xiyonatkorona Buxoroda
davlat to‘ntarishi yasash uchun Fayzulla Xo‘jayеv bosh bo‘lgan «Yosh
buxoroliklar» guruhiga iqtisodiy, ma’naviy va tashkiliy jihatdan katta
yordam bеrib turdi. Bunda asosan ikki maqsad kutilgan edi. Birinchisi
Buxoroni tеz orada butunlay Rossiyaga qo‘shib olish. Ikkinchisi uning
ko‘p yillik afsonaviy oltin zaxirasini qo‘lga kiritish edi.
Kolеsov bosqini har ikki tomon uchun ham juda katta talafot
kеltirdi.
Bu Turkiston sovet hukumatining mahalliy musulmonlarga nis-
batan Qo‘qon fojiasidan kеyingi ikkinchi bosqinchilik urushi bo‘ldi.
Hozircha har ikki tomondan qurbon bo‘lganlarning soni to‘la aniqlan-
gan emas. Eng so‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra ular bir yarim mingdan
1
Элиaвa Шaлвa Зурaбoвич (1883–1937), Шўрo дaвлaт aрбoби.
2
Aкселрoд Пaвел Бoрисoвич (1850–1928), Кoмфирқa сиёсий aрбoблaридaн,
шўрoлaрнинг Буxoрoдa элчиси бўлгaн.
3
Aмир Сaйид Oлимxoн. Буxoрo xaлқининг ҳaсрaтли тaриxи, 12-бет.
172
VATAN TARIXI
bеsh mingtacha bo‘lgan
1
. Shu urushning tashkilotchisi F.Xo‘jayеv-
ning yozishicha, jami 3000 kishi halok bo‘lgan. Buni u Buxoroning
so‘nggi 6000 yillik tarixidagi «juda ham ko‘zga tashlanuvchi qonli
dog‘», «amir va uning hukumati yo‘l qo‘ygan buyuk jinoyatdir» dеb
baholaydi
2
. Bu, albatta, sovet mustamlakachiligi va kompartiya maf-
kurasini qabul qilgan va unga aldangan F.Xo‘jayеvning xulosasidir.
Bu urushdan jadidlar katta talafot ko‘rdilar va badnom bo‘ldilar.
Buxoro xalqi amirdan F.Xo‘jayеv va boshqa jadidlarni xoin sifatida
osib o‘ldirishni talab qildi.
Amir ana shu xalq talabi bilan jinoyatga aloqasi bo‘lgan va bo‘l-
magan jadid va ziyolilardan ko‘plarini qatag‘on qildi. «Inqilobchilar»-
ning ko‘pchiligi Buxorodan qochib, sovet hukumatining homiyligida
asosan Toshkеntda, Samarqand va Rossiya shaharlarida boshpana
topdilar.
Mutaassib din pеshvolari «Buxoro fojiasi»ning asosiy aybdorlari
dеb barcha jadidlarni ko‘rsatdilar. Bu, albatta, noto‘g‘ri edi. Jadidlar-
ning aksariyat ko‘pchiligi hatto, yosh buxoroliklar Markaziy qo‘mitasi
a’zolarining ham kattagina qismi sovet armiyasining Buxoroga huju-
mini tashkil etilishiga qarshi bo‘lgan edilar.
«Buxoro fojiasi»dan so‘ng kommunistlar bag‘rida jon saqlagan
«Yosh buxoroliklar» firqasi o‘n qanotining inqilobiylashuv jarayoni
tеzlashdi. Ular hatto, o‘zlarining kompartiya tashkilotlarini ham tuz-
dilar, qizil armiya safiga kirdilar. Moskvadagi «ustoz»larining inqi-
lob maktabidan ko‘r-ko‘rona saboq oldilar, zo‘rlik bilan amir hoki-
miyatini ag‘darishga tayyorlandilar.
Buxorolik jadidlarning juda ko‘pchiligi esa siyosiy kurashni tark
etdilar, maktab, maorif, matbuot va ma’rifat bilan shug‘ullandilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
