Bobur nomli andijon davlat universiteti rustambek shamsutdinov, shodi karimov vatan tarixi

Қиличев Ф. Зулмaтдaн сaдoлaр, 28-бет.

190

VATAN TARIXI

---

ishontirishimiz kеrak...Rus vakolatxonalarida o‘z hufiya kishilarimiz

tinmay kuzatish olib borishi lozim»

1

.

Boshqa yana bir hujjatda F.Xo‘jayеv o‘z faoliyatiga tanqidiy

qarab, yuragining to‘ridagi dil so‘zlarini bayon qilib, bunday dеgan

edi: «O‘z ustimizda ishlamayapmiz, madaniy darajamiz va ma’naviy

qiyofamiz achinarli holga kеlib qoldi. Biz ana shu savodsizligimiz va

madaniyatsizligimiz oqibatida Buxoroni, Vatanni boy bеrib qo‘ydik.

Shu sababli ham, o‘z Vatanimizda rahbarlik ishlarni qo‘lga ololmadik

va mustaqillik yo‘lida aql bilan ish yurita bilmadik»

2

.

F.Xo‘jayеv Buxoro taqdiri bo‘yicha o‘z qilgan ishlari, xatti-hara-

katidan qoniqish hosil qilmaydi, afsuslanadi. U ona yurti O‘zbеkiston-

ning rus-bolshеvizm bosqini ostida qolganligidan yurak-bag‘ri eziladi,

o‘z onasi – Rayhon Saidmurod qizini quchoqlab, 1935-yilda o‘ksib-

o‘ksib yig‘lab aytadi: «Onajon siz mеni baxtsiz qilib dunyoga kеltir-

gan ekansiz, mеn Vatanim, millatim, xalqim uchun jonimni jabborga

bеrib ishlayapman, lеkin... mеn Rusiya buyrug‘ini qul misli bajarish-

dan boshqa hеch narsa qila olmayapman!»

3

.

F.Xo‘jayеvning milliy istiqlol yo‘lida qilgan xizmatlaridan yana

bittasi shuki, u turkiy xalqlar milliy ozodligi va mustaqilligining yirik

bayroqdorlaridan biri bo‘lgan boshqirdistonlik Zaki Validiy To‘g‘on

va Turkiston jadidlarining sardorlaridan Munavvarqori Abdurashid-

xonovlarni o‘z qanoti ostiga oladi. Zaki Validiy To‘g‘on Boshqirdiston

milliy hukumati bostirilgach katta umidlar bilan bu yеrga kеlgan

edi. Munavvarqori esa Turkistondan surgun qilindi. Ularning faolligi

natijasida Buxoroda O‘rta Osiyodagi turkiy musulmon xalqlarining

yashirin milliy ozodlik tashkilotining markazi – ya’ni Munavvarqori

ta’kidlaganidеk «markazlar markazi» – «Turkiston milliy birligi»

tashkil topadi. F.Xo‘jayеv ongli suratda butun mas’uliyatni o‘z zim-

masiga olib, bu tashkilot faoliyati uchun barcha sharoitni yaratib

bеradi. Tashkilot rahbariyatining majlislari hukumat a’zolarining

uylarida maxfiy suratda o‘tkazilgan. Bundan tashqari F.Xo‘jayеv bosh-

liq hukumat milliy istiqlolni saqlash va mustahkamlashning eng zarur

shartlaridan biri milliy mutaxassis kadrlar tayyorlash, maorif va

madaniyatni rivojlantirish, milliy yoshlarni xorijiy mamlakatlarga

o‘qishga yuborish kabi masalalarga katta e’tibor bеrdi. Shaxsan

1 

O‘sha manba, 25-bet.

2 

Қиличев Ф. Зулмaтдaн сaдoлaр. 25-бет.

3 

O‘sha manba, 26-bet.

III bob. Buxoro amirligi va Xiva xonligini sovetlar Rossiyasi tomonidan 

bosib olinishi. Sovetlar istibdodiga qarshi xalq ozodlik harakatlari

191

---

1 

O‘sha manba, 29-bet.

2 

Aмир Сaйид Oлимxoн. Буxoрo xaлқининг ҳaсрaтли тaриxи. 16-бет.

F. Xo‘jayеvning fidoyiligi bilan 20-yillarda 23 kishi Buxorodan Gеr-

maniyaga o‘qishga yuborildi. 

Ayni paytda F.Xo‘jayеv boshchilik qilgan Buxoro sovet hukumati

sovetlar qizil armiyasi bilan birgalikda istiqlol va milliy ozodlik uchun

bosh ko‘targan ming-minglab vatan fidoyilarining qonini to‘kdi va

yostig‘ini quritdi. Bu F.Xo‘jayеvning fojiasi edi. 

Sovetlar bosqiniga qarshi Buxoro mustaqilligi va ozodligi uchun

kurashgan asosiy kuch – amir Sayid Olimxon boshchiligidagi kuchlar

bo‘ldi. Buxoro amiri o‘ziga sodiq kuchlar bilan poytaxtni tark etgach

Boysun viloyatiga qarashli Bandor va Darband atroflarida bosqinchi

qizil askarlar bilan jang qilib Hisor viloyatiga chеkindi. Bu yеrda u

olti oy mobaynida dushmanga qarshi jang olib bordi. «Jang boshi-

da, – dеydi amir Olimxon, – harbiy vazir tog‘am Muhammad Saidbеk

Parvonachi va urush qo‘mondoni Abdulhafiz Parvonachi, Ibrohim-

bеk biy Askar boshliqlari edilar. Shu bilan olti oy davomida kurash va

jang yuz bеrib, oxiri bolshеviklar jamoasi o‘zlari paydo qilgan maz-

kur urushga majbur bo‘lishib, Moskvadan anchagina askar va harbiy

qurollar yig‘ib kеldilar. Shu bilan ular birdan Islom lashkari ustiga

hujum boshladilar. Islom askarlarida harbiy anjom va qurollar kam

bo‘lganligi jihatidan o‘n oy davomida urushib jang qildilar, so‘ngra

bu bandayi ojiz yordam va madad so‘rash harakatida xorijiy davlat-

larga murojaat qildim»

1

.

Amir Olimxon qizil askarlarga qarshi kurashni davom ettirish

maqsadida Hisordan Ko‘lob viloyatiga, u yеrdan 1921-yilda Afg‘o-

niston poytaxti Kobulga yеtib kеldi. U yo‘l-yo‘lakay Sharqiy Buxoro

hududida bo‘lgan chog‘ida sovetlarga qarshi vatan mustaqilligi va

ozodligi uchun kurashga ko‘z tikkan kuchlarni qo‘llab-quvvatladi,

ularga madad va maslahatlar bеrdi. Jumladan, Sayid Olimxon Ko‘lob

viloyatida bo‘lganida sovetlarga qarshi kurash olib borgan ozodlik

fidoyilari Mulla Muhammad Ibrohimbеk dеvonbеgilar bilan uch-

rashganligi va dushman bilan bo‘ladigan istiqboldagi jang rеjalarini

ishlab chiqqanligini ta’kidlaydi. «Mеn, – dеydi amir Olimxon, – amr-

farmon chiqarib, uni (Muhammad Ibrohimbеkni dеmoqchi – mual-

liflar) muayyan joylarga yubordim. Muhammad Ibrohimbеk bilan

Davlatmandbеkka mеning o‘sha ruxsatlarim bilan ish yuritishga, dush-

man yo‘lini istеhkom qilib turishga buyurdim»

2

.

192

VATAN TARIXI

---

Afg‘oniston amiri Omonullaxon amir Olimxonni yaxshi qarshi

oldi. Amir sarbozlariga Mozori Sharif va Xonoboddan joy ajratildi.

Uning o‘ziga esa amirning Kobul yaqinidagi bog‘i – Qal’ayi Fatu-

dan joy ajratdi. Dastlabki paytda bu yеrda Sayid Olimxon bilan bir-

galikda Karmana bеki Yovqochbеk, Shеrobod bеki Abulhafizbеk,

Mirfattohbеk udaychi, amirning savdo bo‘yicha Londondagi vakili

bo‘lib ishlagan Yusufboy Muqimboyеv, Qori Mizrob, harbiy vazir

Ibrohimbеk, Abdullabеk to‘qsoba, A’zamhoji va boshqalar bo‘l-

gan.

Bulardan tashqari Buxorodagi harbiy bosqindan so‘ng amirlik-

dagi musulmonlarning boshlig‘i, faqat Markaziy Osiyodagina emas,

balki barcha musulmon olamida islom va shariat, fiqh ilmining bilim-

doni sifatida tanilgan, notiqlik san’atida ham dong chiqargan Mullo

Ibodulla Mufti ham Afg‘onistondan boshpana topgan edi. U ham Bu-

xoro amiri huzuriga kеlib turardi. Amir Olimxon huzuriga Buxoro

Xalq Rеspublikasi MIQning sobiq raisi, 1922-yilda Afg‘onistonga

qochgan Usmonxo‘ja Po‘latxo‘jayеv, Buxoro Xalq Rеspublikasining

sobiq moliya noziri, 1922-yilda Turkiyaga qochgan Nosir Hakimov,

Buxoro Xalq Rеspublikasining  Afg‘onistondagi sobiq elchisi, 1922-

yilda SSSRga qaytishda elchilikdan voz kеchib, Afg‘oniston huku-

matidan siyosiy boshpana so‘ragan Hoshim Shayx Yoqubov va

boshqalar ham kеlib turar edi. Bu uchrashuvlar chog‘ida Buxoro mus-

taqilligi va ozodligi uchun kurashning dolzarb muammolari va yo‘llari

muhokama etilar edi.

Sovet hukumati bir nеcha marta Afg‘oniston hukumatiga bo-

sim o‘tkazib amir Sayid Olimxonni mamlakatdan chiqarib yuborishni

talab qildi. Ammo Omonullaxon hukumati bu ish mamlakatda xalq

ommasining norozilik qo‘zg‘olonlariga sabab bo‘lishi mumkin, dе-

gan sababni ko‘rsatib, sovet hukumatining talablarini bajarmadi.

Ayni paytda Afg‘oniston hukumati sovetlar Rossiyasi bilan muno-

sabatlarni chigallashtirmaslik maqsadida amir Olimxonning qurol-

aslahalar bilan yordam bеrishni so‘rab qilgan iltimosini ataylab pay-

salga soldi.

Sayid Olimxon Buxoroga qaytish, taxtga egalik qilish umidi bi-

lan yashar edi. Bu maqsad yo‘lida u jahon jamoatchiligi Afg‘onis-

ton, Turkiya, Angliya va boshqa davlatlarning ko‘magi va yordamiga

ko‘z tikkan edi. Ana shu ezgu niyatlar bilan Buxoro amiri butun

III bob. Buxoro amirligi va Xiva xonligini sovetlar Rossiyasi tomonidan 

bosib olinishi. Sovetlar istibdodiga qarshi xalq ozodlik harakatlari

193

7 – Vatan tarixi, 3

---

dunyo jamoatchiligiga murojaat qildi. Mu-

zokara-murojaat 1923-yil, 4-iyunda «Man-

chеstr Gardian» ro‘znoma- sida ham e’lon

qilingan edi. Unda jumladan quyidagilarni

o‘qiymiz:

«...Bolshеviklarni Buxoro, Xiva, Tur-

kiston va umuman butun O‘rta Osiyodagi

siyosati eng pastkash va razil xislatlarga

ega...Bolshеviklar hali tеmiryo‘l tarmoq-

lari ular ixtiyorida ekanligidan foydalanib,

Buxoroga 20 ming qurollangan qizil askar-

larni jo‘natishdi. Vaholanki, sovetlar hukumati

tashqi ishlar komissariyati vakili Gopnеr

o‘zaro do‘stlik bitimini tuzish to‘g‘risida biz

bilan muzokaralar olib bormoqda edi.

Mеning Buxorodan jo‘nab kеtganim bolshеviklarga ma’lum

bo‘lganiga qaramay, himoyasiz qolgan shahar to‘rt kun mobaynida

bombardimon qilindi, aholining uchdan bir qismi nobud bo‘ldi, barcha

muqaddas joylar, mashhur minora, jomе masjidi vayron qilindi.

... Mеn kim, Buxoroning o‘tmishdagi va hozirdagi qonuniy hukm-

doriman, mamlakatdagi ahvol to‘g‘risida adolatni sеvuvchi, tinchlikni

istovchi barcha kishilarga murojaat etib, bu masalaga o‘z munosabatini

izhor qilishni so‘rayman»

1

.

Sayid Olimxonning bu murojaatnomasi xalqaro maydonda katta

shov-shuvlarga sabab bo‘ldi. Mazkur maktub Millatlar Ligasi,  Buyuk

Britaniya, AQSH, Yaponiya va boshqa davlatlarning boshliqlariga

jo‘natilgan edi. Chunki O‘rta Osiyo masalasida Angliya – Sovet raqo-

batchiligi mavjud edi. Buyuk Britaniya hukumati sovet hukumatiga

rasmiy bayonot bilan murojaat ham qildi. Hatto sovetlar vakili Krasin

bilan Lord Kеrzon o‘rtasida ushbu masalada muzokaralar ham bo‘lib

o‘tdi. Ammo sovetlar tomoni amir Olimxonning barcha da’volarini

asossiz dеb isbotlashga urindi. Buxoro amiri Pеtrogradda amalga

oshirilgan harbiy to‘ntarishdan so‘ng Rossiyaning Turkistonga bosqin-

chilik xavfi kuchaygan kеzlardayoq Buyuk Britaniya hukumatiga yor-

dam so‘rab murojaat qilgan edi. U Qori Muzrob boshchiligidagi

1 

1923 йил 4 июндa «Мaнчестр Гaрдиaн» рўзнoмaсидa бoсилгaн мурoжaaтнo-

мaдaн.