|
Nazorat savollari
Chor Rossiya o'lkani bosib olgach, bu yerda o'z siyosatini yuritishi uchun qanday tadbirlarni ishlab chiqdi?
Tohir Shokir Labik yerli tub xalq tili va islom dini to'g'risida qanday fikr-larni bildirgan?
Paxta yakkahokimligi borasida chorizm siyosatini asl maqsadi nimada edi?
O'lkada jadidchilik harakati va uning asl mohiyati.
1916-yilgi Jizzax qo'zg'oloni nima sababdan boshlandi va uning oqibati qanday bo'ldi?
X O T I M A
Hurmatli va aziz o'quvchi! Siz «Vatan tarixi» (XVI asrdan 1917-yil fevraligacha) kitobi bilan tanishdingiz. Qisqacha bo'lsada, u sizga mamlakatimiz tarixining mazkur davri bo'yicha tasavvur qilish imkonini berdi. «Vatan tarixi»ning g'oyatda sermazmun, ziddiyatli va qarama-qarshi voqea-hodisalar, tarixiy muammo-larga boy bo'lgan XVI asrdan 1917-yil fevral inqilobigacha o'tgan davrini ko'zdan kechirib undan qanday tarixiy, ilmiy va nazariy xulosalar va saboqlar chiqarish mumkin? Bizningcha, ular quyi-dagilardan iborat.
Birinchidan, XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrni o'z ichiga olgan Amir Temur va temuriylar davri davlatchiligimiz tarixining eng yuksak cho'qqisiga chiqqan, rivoj topgan, gulla-gan davridir. XV asr oxiri - XVI asr boshlariga kelib temuriylar saltanati inqiroz sari yuz tutdi va yemirildi. Uning asosiy sababi temuriy shahzodalar va sultonlar o'rtasidagi toju taxt talashib olib borilgan besamar va foydasiz urushlar bo'ldi. Natijada o'z davrida taraqqiyot va rivojlanishda jahonni lol qoldirgan qudratli temuriylar saltanati taraqqiyotning ancha quyi va past bosqichida bo'lgan, Dashti Qipchoq cho'llarida markaziy davlat o'laroq, shakllangan Muhammad Shayboniyxon davlati tomonidan qilin-gan xuruj va zarbalarga bardosh bera olmay parchalanib ketdi.
Ikkinchidan, XVI-XIX asrning ikkinchi yarmiga qadar o'tgan tarixiy davr mobaynida O'rta Osiyo hududidagi tarqoqlik, amirlar va xonlar o'rtasidagi qirg'inbarot va mantiqsiz urushlar shu darajada avj olib ketdiki, oqibat natijada mazkur o'lka xarob bo'ldi va halokat yoqasiga kelib qoldi. To'g'ri, shayboniylardan Abdullaxon II va ashtarxoniylardan Imomqulixon bu hudud-da markazlashgan kuchli davlat barpo qilishga intildilar, ammo ularning barcha harakatlari kutilgan samarani bermadi.
Uchinchidan, O'rta Osiyoda avj olgan o'zaro tarqoqlik o'lkaning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy taraqqiyotiga
juda katta salbiy ta'sir ko'rsatdi, o'lka jahon sivilizatsiyasidan aj-ralib tor hududiy va biqiq doirada o'ralib qoldi.
To'rtinchidan, XVI-XIX asrning birinchi yarmidagi tarqoqlik va iqtisodiy rivojlanishdagi salbiy holatlarga qaramasdan O'rta Osiyo xalqlarining taraqqiyot darajasi umuman to'xtab qolgan emas. Ayniqsa mintaqa xalqlari madaniy-ma'rifiy ijod sohasida ajdodlarimizning ajoyib an'analarini davom ettirdilar, jahon fani adabiyoti va madaniyati rivojiga o'zlarining munosib hissalarini qo'shdilar. Bu o'rinda Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Solih, Turdi Farog'iy, Mirza Bedil, Abulg'ozi Bahodirxon, Muhammad Rizo Ogahiy, Mahtumquli, Boborahim Mashrab, Nodira kabi ijodkorlarning qoldirgan ma'naviy boyliklari nazar-da tutilmoqda.
Beshinchidan, O'rta Osiyodagi o'zaro tarqoqlik va o'zaro hu-dudiy urushlar ayniqsa so'nggi o'zbek xonliklari davrida halokat-li va fojiali tus oldi. Bu urushlar Buxoro amirligi bilan Xiva xon-ligi, Buxoro amirligi bilan Qo'qon xonligi o'rtasida shu darajada kuchaydiki, bunday og'ir vaziyatdan dastlab Eron bosqinchilari, so'ngra chor Rossiyasi mustamlakachilari foydalanib qoldilar.
Oltinchidan, jahonga hukmronlik qilish da'vosi bilan nafas olgan chor Rossiyasi qadim-qadimdan turkiy xalqlar hududini egallash havasi bilan yashagan. Volgabo'yi, Ural-Oltoy va Sharqiy Sibirdagi turkiy xalqlar istiqomat qilgan hududlarda xo'jayinlikni qo'lga kiritgan Rossiya XIX asr oxirlariga kelib Turkistonning katta hududini egalladi. Juda katta va dahshatli bosqinlar uyush-tirdi, qirg'inlar qildi va oqibatda Qo'qon xonligini tugatdi, Buxo-ro amirligi va Xiva xonligini o'z vassaliga aylantirdi.
Yettinchidan, chor Rossiyasi Turkiston o'lkasida og'ir va ayanchli mustamlakachilik siyosatini olib bordi. O'lka boylikla-rini taladi va Rossiyaga tashib olib ketdi. Chor Rossiyasi tomo-nidan amalga oshirilgan qurilishlar va madaniy-ma'rifiy tadbirlar o'lka boyliklarini ko'roq va mo'lroq tashib ketishga qaratilgan edi. Mustamlakachilar o'lkada yerli xalqlarning ma'naviy qadri-yatlariga, tili, dini, milliy urf-odatlariga tajovuz qildi. Mahalliy xalqning barcha erkinliklarini bo'g'di.
Do'stlaringiz bilan baham: |
