Bobur hám boburiylar mámleketinde saltanat jumısları tómendegi ministrlik hám keńseler arqalı basqarilgan

Ámir Temurdan keyin Temuriy shahzodalar ishinde jetilisken mámleketshilik siyasatın alıp barǵan, ullı Sahıpqıranǵa hár tárepleme múnásip isin dawamlawshı bóle alǵan áwladlarınan biri Zahiriddin Muhammad Bobur bolıp tabıladı.

Basqa shahzodalardan ayrıqsha túrde Bobur dáwiri eń quramalı bir waqıtqa tuwrı keldi hám oǵan óz jurtında húkimranlıq qılıw násip etpedi. Biraq bekkem shıdamlılıq, taqat-shıdam, joqarı aqıl hám aqıl, kútá úlken mártlik hám shıdamlılıqǵa iye Bobur ózge yurtda bolsa -de, óz saltanatiga tiykar salındı. Bul saltanat tarqaq mámlekettiń siyasiy birligin támiyinledi, onıń gullep-jasnawı ushın ásirler osha unamlı tásir kórsetdi.
Al, ol buǵan qanday eristi? Tariyxchi hám siyasatshılar bunıń tiykarǵı sebeplerinen biri Zahiriddin Muhammad Boburning óz saltanatida basqarıw basqarıw sistemasın tuwrı jolǵa qoyǵanı, islerdiń tártipli hám óz-ara máslahát menen ámelge asırılǵanında dep esaplasadı.
Bobur hám boburiylar mámleketinde saltanat jumısları tómendegi ministrlik hám keńseler arqalı basqarilgan:
Finans penenministri (ǵáziynebon) hám ol basshılıq etetuǵın salıqlar bólimi. Bul mekeme baslıǵı “Toplamı a'lo” dep atalǵan.
Saltanat ishki jumısları jumıs penenbasqarıwı mekememesi. Bul mekeme “Xoni zaman” yamasa bas penendorug'a tárepinen basqarilar edi.
Áskeriy finans penenjumısları basqarması. Bul basqarma áskeriy lawazım iyelerine is haqı tólew hám bul sistemanıń sarp etiw-ǵárejetlerin esap -kitap qılıw menen shuǵıllanǵan.
Ádillik jumısları mekememesi. Bul mekeme puqaralıq hám jınayatlı islerdiń hal etiliwin qadaǵalaw etken, ol “qazı ul-quzzot”, yaǵnıy bas penenqazı qadaǵalawı astında jumıs penenalıp barǵan.
Qayırqomlıq jumısları bólimi. Bul bólim diniy shólkemlerge túsetuǵın tabıslar, yaǵnıy qayırqomlıq hám ehsonlar esabın alıp barǵan. Bul jumıslar ushın “Sadr us-sudur”, yaǵnıy bas penensadr kishi hámeldar etip belgilengen.
Ruwxıylıq bólimi. Bul mekemege bas penenmuxtasib basshılıq etip, onıń jámááti puqaralardıń etika qaǵıydalarına, ıqtıqatqa ámel etiwi sıyaqlı jaǵdaylardı gúzetip barǵan.
Áskeriy artilleriya (topxona) bólimi. Bul mekeme áskeriy qural -sayman rezervi menen shuǵıllanar edi. Onıń basshısı bolsa “Miri atıw” yoxud “Dorug'ai topxona” dep atalǵan.
Informaciya hám qupiya xabarlar bólimi. Bólim baslıǵı “Dorug'ai bildirgi sawıqi” dep atalib, ol mámlekette bolıp ótip atırǵan waqıya-qubılıslardan patshahni xabarlı etip turıw ushın juwapker bolǵan.
Pul soqqı urıw qılıw basqarması. Bul mekemege de arnawlı dorug'a basshılıq etken.
Áhmiyetli tárepi, óz dáwirindegi basqa hukmdorlardan ayrıqsha túrde, Bobur saltanatida bul bólimlerdiń hár biri mámleketlik jumıslarında óz ornı hám poziciyasine iye bolǵan. Olarǵa óz sistemasındaǵı barlıq jumıslar ushın juwapkerlik hám juwapkershilik júkletiliwi menen bir qatarda, málim bir qarar aldından hár birewiniń pikiri tıńlanıp, eń maqul túsetuǵın usınıslar inabatqa alınǵan.

Xiva kóterilisiniń 1 basqıshı (1916 y. 14-30 yanvar ) de Xo'jaeli hákimi (begi) Avazbiy Xo'ja (Asfandiyorxonning jiyeni) basshılıǵındaǵı kóterilisshiler (600 kisi) Xivaga jol aladılar. Olarǵa jol ústinde xonlikning basqa qala hám awıllarınan bas penenkótergen kóterilisshiler de qosılgach, kóterilisshiler sanı 3 mıń kisige jetken. Kóterilisshiler shaxsan xonga shaqırıq etip, ol hám hámeldarların ra'iyatga zulm etiwden tiyilishga hám sháriyatqa ámel etiwge shaqırıwshı bolǵanlar. Kóterilisshilerdiń milliy quramı ózbekler, turkpenler hám bólekan qaraqalpaqlardan ibarat edi. Kóterilisshilerden shama menen 300 kisi 1916 jıl 18 yanvarda Xivaga kelip, xonning tuwısqan aǵalarınıń balaları Rahmonqul tóre (Dos penentóre dep da aytılǵan ) dıń qala sırtındaǵı háwline kelip túskenler. Bul haldan qáweterge túsken Asfandiyorxon Amudarya bólimi baslıǵı polkovnik v. P. Kolosovskiyga shabarman jiberip, odan kóterilisti bastırıwdı so'raydi. Kolosovskiyning buyrıǵı menen polkovnik Goloshevskiy basshılıǵındaǵı orıs penenotryadi Rahmonqul tóre háwline kelip, kóterilis basshıları (Avazbiy Xo'ja Murtazobiy Xo'jayev, onıń inisi Mahmud xo'ja; Qiyot hákimi Abdullabek dos penenBababekov; Gurlan hákimliginen Qutlimurod dos penenIbodullayev hám Xudoyberganbek Muhammadniyozov, Manǵıt hákimliginen Muhammad Isenim darg'a hám basqalar ) ni qamawǵan.

Junaidxon basshılıǵındaǵı 3 mıń atlıq Xiva shaxrini qurshawǵa alǵan. Kolosovskiy Xivaga qosımsha túrde áskeriy otryadlar jiberiwdi sorap, Turkiston general gubernatoriga shaqırıq etken.
Xiva kóterilisiniń 2-basqıshı (1916 y. 1-14 fevral ) de tiykarǵı rolni Junaidxon basshılıǵındaǵı turkpenler oynawdı. Bul basqıshda kóterilis Xiva xoni zulmiga qarsı gúresten patsha Rossiyası kolonizatorlıǵına qarsı milliy azatlıq kóterilisi dárejesineshe kóterildi. 1916 y. 3-4 fevralda turkpenler Toshhovuz, Shohabbos, Qiyot, Gurlan, Manǵıt, Semserboy qalaleri hákimlerin girewge alıp, Jańa Urǵanch tárep jol odsilar. 7 fevralda 15 mıń adamlıq alaman G'oziobod (G'ozovot) ni iyeleydi.
Junaidxon hám Xon Eshon Qosko'pirga kelisip, tutqınǵa alıwqa alınǵanlardı azat etiwdi sorap, taǵı Xivaga talapnama jiberiwgen. Biraq Kolosovskiy tárepinen tutqınǵa alıp atır jatqan kóterilisshilerdiń basshıları (8 kisi) Xo'jaelida óltirilgen edi. 8 fevralda kóterilisshiler Jańa Urǵanch shaxrini iyelep, qalalıqlardan 50 mıń swm taban aqshası undirishgan. Junaidxon iyelegen hám ol ele barmaǵan hákimlikler xalqı onıń puqaralıǵın qabıllawǵan. Turkiston úlkesi generalgubernatori Martsonning Petrogradga - Rossiya áskeriy jumıslar ministri nomiga jibegen telegrammasida aytılınıwına qaraganda, 8 fevralda Xonqa hákimligi xalqı eshonlar basshılıǵında Junaidxonning puqaralıǵına ótken. 10 fevralda kóterilisshiler Xivani qamal etiwgen. 13 fevralǵa qoralı qoylar keshesi Junaidxon áskeri Xivaga kirip, xon sarayın iyeleydi. Biraq Asfandiyorxon óz ornında qaldırilib, odan 18 mıń swm taban aqshası alınǵan.
Turkiston úlkesi generalgubernatori Xivadagi kóterilis Zakaspiy obl. hám pútkil Turkiston úlkesine tarqalıp ketiwinen qáwipsirab, Sirdaryo obl. áskeriy gubernatori generalleytenant Galkin basshılıǵındaǵı áskeriy otryadni Xivaga jiberdi. Galkin jaza otryadi 15 fevralda Xivaga jetip kelip, Kolosovskiy otryadi menen qosılǵan. Xiva kóterilisiniń 3 bosqichi (1916 y. 15 fevral - 4 may) ni jaza otryadi tárepinen bastırıw procesi áne sonday baslandı. Bul waqıtta Junaidxon áskeri Xiva menen Jańa Urǵanch hám PetroAleksandrovsk (házirgi Turtkul) ortasındaǵı telegraf baylanısın úzip tasladı. Biraq Junaidxonning áskeri pútkil xonlikdagi qalalarda shashılıp ketkenligi sebepli ol Galkin jaza otryadi qısıwına shıdam bere almay, 16 fevralda Xivani ketiwǵa májbúr boldı. 15 rota, 5 kazak yuzligi hám 16 toptan ibarat Galkinning jaza otryadi 15 mart azanda Xivadan G'oziobodga jol aldı. G'oziobodda olar qarsılıqqa uchrashdi. 16 martda G'oziobod basıp alınıp, qalaǵa ot qoyıldı. 19 -20 martda Taxta qorǵanı iyelenip, Junaidxon, Xon Eshon hám olardıń áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarlarına qarawlı háwliler wayran etildi. Junaidxon bolsa 19 aprelga qoralı qoylar keshesi Sundukli daradan Iranǵa ótip ketken.
Galkin jaza otryadi 24 aprel - 4 mayda Góne Urǵanch, Xo'jaeli, Porsu, Ilonli (Ilalli), Toshhovuz, Gurlan, Jańa Urǵanchda bolıp, kóterilisshilerdi jazalagach, Xivaga qaytadı. Kolonizatorlar xonlik xalqınan úlken muǵdarda taban aqshası alǵanlar. Jaza otryadi tek kóterilisshilerdi emes, bálki olardıń shańaraq aǵzaları hám aǵayınurug'larini da shápáátsiz jazaladi, tınısh xalıq wákilleri óltirildi.
Xiva kóterilisiniń mánisi patsha hám sovet Rossiyası húkimranlıq etken dáwirde jalǵanlashtirilib, ol jasalma túrde progressiv hám reaksion basqıshlarǵa ajıratıldı.