Bobilning miloddan avvalgi 1792-1750-yillardagi shohi Xammurapining

Hujjatchilik tarixi

Bobilning miloddan avvalgi 1792-1750-yillardagi shohi Xammurapining

adolatpesha qonunlar majmui, undan ham qadimroq shoh Ur-Nammu (miloddan

avvalgi 2112-2094-yillar)ning qonunlari va boshqa manbalarning mavjudligi

«hujjatlar» deb ataladigan tartibot vositalarining nechog‘li olis va murakkab tarixga

ega ekanligini ko‘rsatadi. Albatta, kishilik jamiyatining taraqqiyoti, ijtimoiy￾iqtisodiy tuzumlarning almashina borishi, aniqrog‘i, kishilar o‘rtasidagi

ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning shakllanishi barobarida hujjatlar

ham takomillashib borgan. Bugungi kunda fanga tariximizning turli davrlarida

o‘rxun-enasoy, so‘g‘d, eski uyg‘ur, arab va boshqa yozuvlarda bitilgan juda

ko‘plab hujjatlar, umuman,yozma manbalar ma’lum.

Sharqda X-XIX asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar, arznoma,

qarznomalar, vasiqa, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin hujjatlar nisbatan keng

tarqalgan. Yorliqlar mazmunan xilma-xil bo‘lgan: xabar, tavsif, farmoyish, bildirish,

tasdiqlash va h.k. Bu o‘rinda To‘xtamishxonning 1393-yilda polyak qiroli

Yag‘aylaga yo‘llagan yorlig‘i, Temur Qutlug‘ning 1397-yildagi yorlig‘i, ZahiriddinBoburning otasi Umarshayx Mirzoning marg‘ilonlik Mir Sayid Ahmad ismli

shaxsga 1469-yilda bergan yorlig‘i, Toshkent hokimi Yunusxo‘janing 1779-yil 2-

iyunda Peterburgga - Rossiya podshosiga o‘z elchilari orqali yuborgan yorlig‘i va

boshqalarni eslab o‘tish mumkin. O‘rta Osiyo hududidan topilgan qadimgi madaniy

obidalar, turli moddiy jismlarga bitilgan ma’lumotnomalar ajdodlarimizning

qadimdan o‘ziga xos hujjatchilik an’analariga rioya qilganliklaridan dalolat beradi.

O‘rta asrlarda ish yuritish huquqiy maqomga ega bo‘ldi, davlat mahkamasida

munshaot tizimi shakllandi va qator hujjat turlari paydo bo‘ldi.

Hujjat – rasmiy uslub-da yozilgan, imzolangan, kelishuv va rozilik belgilari olin￾gan, davlat standart talablariga ja-vob beradigan qog‘ozlardir. Hujjat matni aniqlik,

ix-chamlik, lo‘ndalik, mazmuniy to‘liqlik kabi talablarga ja-vob berishi kerak.

Hujjatlar matniga qo`yiladigan eng muhim talablardan yana biri – xolislik. Bu

talablarga javob bermay-digan hujjat chinakam hujjat bo`la olmaydi, bun-day hujjat

ish yuritish jara-yoniga xalaqit beradi, uning samaradorligini keskin pasaytiradi.

O‘zbek tilining rasmiy idoraviy til sifatida qo‘llanishi qoraxoniylar hukmronligi

davrida boshlandi. XX asrdan so‘ng o‘zbek xonlari va amirlari saroylarida yozilgan

turli xil hujjatlar o‘ziga xos mazmuni, muayyan tartibi va nutqiy qolipi bilan ajralib

turadi. Sho‘ro hukmronligi davrida o‘zbek va rus tillarida ish yuritish huquqi

qonunlashtrilgan bo‘lsa-da, amalda o‘zbek tilining ijtimoiy mavqei past edi.

Ma’lumki, tariximizda saroy va umuman yirik mahkamalarda yozuv ishlarini olib

boruvchilar “munshiy” (arabcha) deyilgan.

Hujjatlarda ish yuritish tili va uslubi

Hujjatchilik tilining o‘ziga xos uslubi, mazmuniy to‘liqlikdan iborat zaruriy

sifatlar, o‘ziga xos so‘z qo‘llash, morfologik va sintaktik xususiyatlar orqali ta’min

etiladi. Hujjatlar o‘ziga xos uslubga ega. Hujjatda ot va fe’lga tegishli so‘zlar

ko‘proq qo‘llaniladi. Sintaktik xususiyatidan kelib chiqib asosan, darak va buyruq

gaplar ishlatiladi.Hujjatlar tilida turg‘unlashgan, qoliplashgan so‘z birikmalaridan

ko‘proq foydalaniladi. Masalan, buyruqda quyidagicha qoliplashgan tuzilmalar

qo‘llanishi mumkin: ) “. . . so‘m maosh bilan . . . lavozimiga tayinlansin”; 2) “. . . o‘z xohishiga ko‘ra

. . . lavozimidan bo‘shatilsin”; 3) “. . . boshqa ishga o‘tganligi munosabati bilan . . .

lavozimidan bo‘shatilsin”; 4) “. . . ga . . . dagi faol va samarali ishtiroki uchun

tashakkur e’lon qilinsin”; 5) “. . . ga o‘z bo‘limida intizomni bo‘shashtirib

yuborganligi uchun hayfsan e’lon qilinsin” va h.k.

1.Tuzilish o‘rniga ko‘ra ichki va tashqi hujjatlar farqlanadi:

Ichki hujjat – muassasa yoki korxonani o‘zida tuzi-ladigan va shu korxona

ichida foyda-laniladigan hujjatlardir. Bularga xo-dimning shaxsiy vara-qasi, majlis

bayonnomasi, ichki buyruq va boshqalar kiradi.

Yoki xizmat yozishmalarida mana bunday qoliplashgan so‘zlardan foydalanish

mumkin:.

1) “Sizga . . .ni ma’lum qilamiz”;“Sizga . . .ni bildiramiz”; “Sizga . . .ni

eslatamiz”;2) “. . . yordam tariqasida . . .”, “. . . munosabat bilan . . . ”, “. . . qaroriga

muvofiq ravishda . . .”3) “. . . ga zavod ma’muriyati qarshi emas”; “. . . ga zavod

kafolat beradi” va h.k.

O`zbek tilidagi hujjatchilik takomillashaborgani sari, bunday qoliplashgan

birikmalar ham ko`payib, mukammalashib boradi. Buning natijasida hujjatlarni

tuzish va rasmiylashtirishishi ham bir qadar yengillashadi. Anashu qoliplashgan

birikmalarning ishtirokiga ko`ra, hujjatchilar “hujjatlar yozilmaydi, balki tuziladi”

deydilar.

Tashqi hujjat – korxonaga, boshqa tash-kilot va ayrim shaxslardan keladigan

hujjatlardir. Bularga taklifnoma, ishonchnoma, yo‘riqnoma, kafolatxati,

tavsiyanoma va boshqalar kiradi.

Hujjat turlari va xususiyatlari

Hujjatshunoslikda hujjatlar bir necha jihatlarga ko‘ra tasnif qilinadi.

Tasnifnomada mutlaqo bir xil guruhlantirish mavjud bo‘lmasa-da, har qalay ularni

bir qadar yagonalashgan holda guruhlantirish mumkin. Hujjatshunoslikdagi ana shu

an’anaga ko‘ra ish yuritishdagi hujjatlar quyidagicha tasniflanadi:

2.Mazmuniga ko‘ra sodda vamurakkab hujjatlar farqlanadi:Sodda hujjat – bir masalani o‘z ichiga oladigan hujjatdir. Bulargaariza, e’lon,

tilxat, kafolatxativa boshqalar kiradi.

3.Mazmun bayonining shakli jihatidan xususiy, namunaviy, qolipli hujjatlar

farqlanadi.

Xususiy hujjatlar – tashkilotlarda matnning o‘ziga xosligi, betakrorligi, mazmun

bayoni erkin bo‘ladigan hujjatlardir. Bularga xizmat, so‘rov, iltimos, javob, kafolat,

axborot xatlari va boshqalar kiradi.

Qolipli hujjatlar – odatda, oldindan tayyorlangan bosma ish qog‘ozlariga

yoziladigan hujjatlardir. Butur hujjatlarga nisbatan ko‘pincha «yozmoq» emas, balki

«to‘ldirmoq» so‘zi ishlatiladi. Bularga ish haqi yoki yashash joyi haqidagi

ma’lumotnomalar, mehnatga layoqatsizlik varaqasi, ayrim dalolatnomalar, xizmat

safari guvohnomalari va boshqalar kiradi.

Namunaviy hujjatlar – boshqaruvning muayyan bir vaziyatlari bilan bog‘liq, bir￾biriga o‘ xshash va ko‘p takrorlanadigan masalalar yuzasidan tuzilgan matnlarni o‘z

ichiga oladigan hujjatlardir. Bularga tavsiyanoma, ariza, e’lon, taklifnoma va

boshqalar kiradi.

Murakkab hujjat – bir necha masalani o‘z ichiga olgan hujjatdir. Bularga

shartnomalar ma’lumotnoma, rejalashtirilgan hisobot hujjatlari va boshqalar kiradi.

4.Tegishlilik jihatiga ko‘ra xizmat (rasmiy) va shaxsiy hujjatlar farqlanadi:

Shaxsiy hujjat– yakka shaxs tomonidan yoziladigan, ularning xizmat

faoliyatlaridan tashqaridagi yoki jamoat ishlarini bajarish bilan bog‘liq masalalarga

tegishli bo‘ladigan hujjatlardir. Bularga shaxsiy ariza, shikoyat va boshqalar kiradi.

Xizmat (rasmiy) hujjatlari – tayyorlanishiga ko‘ra tashkilot yoki mansabdor

shaxslarga tegishli hujjatlardir. Bularga ishga qabul qilish buyruqlari va boshqalar

kiradi.javob, kafolat, axborot xatlarivaboshqalarkiradi.

Aksar hujjatlar dastlab qoralama nusxada tayyorlanadi, bu hujjat

tayyorlovchining qo‘lyozma yoki mashinalangan dastlabki nusxasidir. Bu nusxa

tuzatilib, qayta ko‘chirilishi mumkin. Qoralama hujjat huquqiy kuchga ega emas.