Bob. Psixik rivojlanishni t u sh u n ish n in g madaniy-tarixiy konsepsiyasi. L. S. Vigotskiy va un in g maktabi

L .S .V ig o ts k iy
173

---

L.S.Vigotskiy psixik rivojlanishga nisbatan bildirilgan an’anaviy 
nuqtayi nazarni baholab, assotsiativ va bixeviorizm psixologiyasi- 
ga taalluqli 3 ta asosiy qoidani ajratgan:
— oliy psixik funksiyalarni ularni tashkil qiluvchi tabiiy jara- 
yonlar tomonidan o‘rganish;
— oliy va murakkab jarayonlardan elementargacha bilish;
— xulq-atvorning madaniy rivojlanishini o‘ziga xos xususiyat- 
lari va qonuniyatlarini e’tiborga olmaslik.
U oliy psixik jarayonlarni tadqiq qilishga bunday yondashuv- 
ni, uning umumiy noadekvatligini ko‘rsatib, «atomistik» deb ata- 
gan. L.S.Vigotskiy an’anaviy yondashuvni tanqid qilib, shunday 
yozadi: «Bolalar psixologiyasiga oliy psixik funksiyalar rivojla­
nishi tushunchasini o‘zi begona, u bolaning psixik rivojlanishi 
tushunchasini bolaning organik yetilish funksiyasi sifatida, mi- 
ya rivojlanishidan bevosita bog'liqlikda keluvchi, elementar funk­
siyalarni biologik rivoji bilan chegaralaydi». L.S.Vigotskiy in- 
sonning oliy psixik funksiyalari rivojlanishini tushunish uchun, 
biologik bo‘lmagan, boshqacha yondashuv zarurligini ta’kidlagan. 
U bolaning rivojlanishi uchun nafaqat ijtimoiy muhit muhimligi- 
ni ko‘rsatgan, balki bu ta ’sirning aniq mexanizmini aniqlashga 
harakat qilgan. L.S.Vigotskiy quyi elementar psixik funksiyalarni 
tabiiy rivojlanish davri va yuqori psixik funksiyalarni madaniy 
rivojlanish davri ajratgan. L.S.Vigotskiy tomonidan ilgari suril- 
gan faraz, elementar va oliy psixik funksiyalar o‘rtasidagi aloqa 
m uam molarining yangi yechimini taklif etgan. Ular o'rtasidagi 
asosiy farq ixtiyoriylik darajasidadir, ya’ni tabiiy psixik jarayonlar 
inson tomonidan boshqarib bo‘linmaydi, oliy psixik funksiyalarni 
odamlar ongli boshqarishi mumkin. L.S.Vigotskiy ongli boshqa­
rish bevosita xarakteri bilan bog‘liq, degan xulosaga keldi.
L.S.Vigotskiy eng avvalo noaniqlikning bu klassik vaziyati 
yoki muammoli holat ikkita teng imkoniyatlar o'rtasidagi tan- 
lov yuzaga kelgan vaziyatni tubdan o'zgartirishga yordam beradi- 
gan vositalar nuqtayi nazaridan qiziqtirgan. L.S.Vigotskiy bo‘yi- 
cha, inson tom onidan tashlangan qur’a vosita hisoblanib, uning
174

---

yordamida inson ushbu vaziyatni tubdan o‘zgartiradi va hal etadi. 
Inson reaksiyasi va ta’sir ko‘rsatuvchi stimullar qo‘zg‘atuvchilar 
o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in orqali qo‘shimcha aloqa hosil b o la ­
di — stimul vosita yoki belgi. Belgilar yoki stimul vositalar bu — 
psixik qurol bolib, mehnat qurolidan farqli ravishda, fizik olamni 
emas, balki unda harakat qiluvchi subyektning ongini o‘zgartira- 
di. Belgi — bu m a’lum bir m a’no ahamiyatga ega b o lg an har 
qanday shartli belgidir, stimuldir, timsoldir. Inson tomonidan 
yaratilgan bolish i m um kin b olgan stimul vositadan farqli ravish­
da, masalan, ro‘molchadagi tugun yoki harorat olchagich o‘rni- 
ga tayoqcha, belgilar bolalar tom onidan yaratilmaydi, biroq kat­
talar bilan b o lg an muloqotda ular tomonidan egallanadi. Inson 
uchun xos b olgan oliy psixik funksiyalarning yuzaga kelishiga 
ta’sir ko‘rsatuvchi, bolaning psixikasi o‘zgarish mexanizmi — bu 
psixik faoliyatni tartibga solish vositasi sifatida belgilar interiori- 
zatsiyasi mexanizmidir.
Interiorizatsiya — filogenez va ontogenezda oliy psixik funk- 
siyalar rivojlanishining fundamental asosiy qonunidir. L.S.Vigot­
skiyning oliy psixik funksiyalarning yuzaga kelishi va tabiati ha­
qidagi farazi shundadir. Bolaning oliy psixik funksiyasi dastaw al 
boshqa odamlar bilan hamkorlik qilish shakli sifatida, jamoaviy 
xulq-atvor shakli sifatida yuzaga keladi ham da keyinchalik faqat­
gina interiorizatsiya y o li orqaligina ular shaxsiy individual funk- 
siyalarga aylanadi, yoki L.S.Vigotskiy yozganidek — bolaning 
madaniy rivojlanishidagi har qanday funksiya sahnada ikki ma- 
rotaba, ikki xil doirada — dastlab-ijtimoiy, so‘ngra — psixologik, 
dastaw al interpsixik kategoriya sifatida odamlar oltasid a, keyin 
esa intrapsixik kategoriya sifatida bolaning ichida paydo boladi.
Masalan, agar oliy psixik funksiya sifatida ixtiyoriy diqqat ha­
qida so‘z yuritadigan bolsak, uning shakllanish bosqichlari ket- 
ma-ketligi quyidagicha dastlab, kattalar muloqotda bolaning 
diqqatini qaratadi, jalb qiladi va yo‘naltiradi, asta-sekin bolaning 
o‘zi jest, imo-ishora harakatlari va so‘zlar ro‘yxatini o‘zlashtirib 
oladi, o‘zgalarning va o‘z diqqatini tartibga solish usullari inte-
175

---

riorizatsiya yuz beradi. Shuningdek, nutq ham dastlab, odamlar 
o‘rtasidagi muloqotning tashqi vositasi sifatida namoyon bo'lib, 
u oraliq bosqichga egotsentrik nutq o'tadi, intellektual funksi- 
yani bajarishni boshlaydi va asta-sekin ichki, interorizatsion psi­
xik funksiyaga aylanadi. Shunday qilib, belgi dastlab tashqi doi- 
rada, muloqot doirasida, keyin esa ichki doiraga, ong doirasiga 
o'tadi. Interiorizatsiya muammosi o‘sha yillardayoq fransuz ijti­
moiy maktablari tomonidan ishlab chiqilgan. Oldindan mavjud 
bo'lgan va avvaldan assotsiatsiyalashgan individual ongga sirtdan 
umumiy ongning ayrim shakllari bog'lanadi:
— fransuz psixologik maktablarining tasavvurlari shundan 
iborat. L.S.Vigotskiy uchun ong faqat interiorizatsiya jarayoni- 
da shakllanadi — hech qanday na filogenetik, na ontogenetik av­
valdan mavjud bo'lgan asotsial ong mavjud emas. Interiorizatsiya 
jarayonida insoniyat ongi shakllanadi, mantiqiy tafakkur, iroda, 
nutq kabi insoniyatga xos bo'lgan psixik jarayonlar yuzaga kela- 
di. Belgilar interiorizatsiyasi bolaning psixikasini shakllantiruv- 
chi mexanizm hisoblanadi. L.S.Vigotskiy oliy psixik funksiyalar 
rivojlanishi umumiy tushunchasiga bola xulq-atvorining oliy 
yuqori shakllarini rivojlanish jarayonini birgalikda hosil qiluvchi 
ikki guruh hodisani kiritgan;
— tafakkur va madaniy rivojlanishning tashqi vositalari sifati­
da til, imlo, bisob, tasvirni egallash o'zlashtirish jarayonlari;
— maxsus oliy psixiy funksiyalarni rivojlantirish jarayonlari 
ixtiyoriy diqqat, mantiqiy xotira, tushuncha va boshqa oliy psi­
xik funksiyalarni farqlovchi belgilari asoslanganlik, ixtiyoriylik, 
tizimlilik, hayot mobaynida shakllanadi, nam unalar interorizat- 
siyasi yo'li orqali hosil bo'ladi. L.S.Vigotskiy insoniyat rivojlani- 
shining ikki tarixiy bosqichlari biologik evolutsion va madaniy 
tarixiy rivojlanishni ajratib ontogenezdagi rivojlanishning ikki- 
ta tipi sifatida ham ularni farqlash va o'ziga xos tarzda alohi­
da qaram a-qarshi qo'llashni m uhim deb hisoblagan. Ontogenetik 
rivojlanish sharoitlarida bu ikki yo'l biologik va madaniy-murak- 
kab o'zaro ta’sirda bo'ladi, tutashadi, yaxlit, murakkab jarayonni
176

---

hosil qiladi. A.M .M atyushkinning ta’kidlashicha, L.S.Vigotskiy 
uchun asosiy muammo va tadqiqot predmeti ikki turdagi jarayon­
lar chalkashligini tushunishdan, rivojlanishning har bir bosqichi- 
da ularning aniq o‘ziga xosligini kuzatishidan, har bir oliy psixik 
funksiyaga nisbatan va bosqichlarning har biridagi rivojlanish­
ning yoshga bog‘liq va individual tipologik ko‘rinishini aniqlash- 
dan iborat bo‘lgan. L.S.Vigotskiy uchun qiyinchilik madaniy 
rivojlanishning alohida jarayonini kuzatish va tushunishida emas, 
balki jarayonlarning murakkab chalkashligida uning o‘ziga xos­
ligini tushunishda edi.