Bob. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning nazariy asoslari

2005-2013 yillarda investitsiyalar tarkibining o’zgarishi, foizda⁷

Moliyalashtirish manbalari	2005 y.	2006 y.	2007 y.	2008 y.	2009 y.	2010 y.	2011 y.	2012 y.*	2013 y.*
Davlat byudjeti	12,7	10,7	9,0	9,0	8,1	7,4	5,1	4,8	4,8
Chet el investitsiyalari	19,2	19,0	22,8	25,8	32,4	28,8	25,3	25,5	23,3
Korxonalar va aholi mablag’lari	60,3	60,0	59,0	53,9	46,9	47,3	49,0	42,5	46,6
Boshqa manbalar	7,8	10,3	9,2	11,3	12,6	16,5	20,6	27,2	25,3

Jadval a l tlari a rish mumkinki, 2011 yil uchun qabul qilingan O z e ist i g investitsiya dasturida byudjet a lag lari hisobidan jami 950 milliard s li a lag ajratilishi z a tutilgan edi⁸, olib borilgan iqtisodiy siyosat natijasida, 2012 yil 1 yanvar holatiga ra byudjetdan 1101,7 milliard s a lag zlashtiril i. Shuning uchun jami moliyalashtirish manbalari tarkibida byudjet a lag lari prognoz qilingan a lag a 116 foizga p demakdir. Bunga, albatta, byudjet daromadlarining oshgani va moliya-iqtisod sohasining t g ri, oqilona olib borilgani mustahkam zamin l i.

Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarining tarkibini 2012 yil va 2013 yillardagi holati O z e ist Respublikasi davlat investitsiya dasturlari a l tlari asosida tuzilgan li , investitsiya dasturlariga ra, investitsiya loyihalarini davlat byudjeti hisobidan moliyalashtirish kamayib 4,8% ga etib boradi, investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning aksariyat qismi korxonalar va aholi a lag lari (46,6%), chet el investitsiyalari (23,3%) va boshqa manbalar (25,3%) evaziga amalga oshirilmoqda.

Milliy iqtisodiyotni barqaror va jadal rivojlantirishni ta i lash maqsadida O z e ist Respublikasi hukumati tomonidan t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalar xajmini oshirishga va hukumat kafolati ostidagi investitsiyalar xajmining pasayishiga olib kelinmoqda, bu esa xususiy sektordagi investitsiya loyihalarini pla amalga oshirilishiga sabab l q a.

2012 yilning investitsiya dasturi prognoz rsat i hlari i tahlil qiladigan lsa , jami kapital q il alar 23 679 70 million s i tashkil etishi rejalashtirilgan. Bu tga yilga nisbatan 14,2 foizga p demakdir. Reja i ha markazlashgan investitsiyalar umumiy kapital q il alar i g 24,2 foizini, markazlashmagan investitsiyalar esa 75,8 foizni tashkil qilishi belgilab q ilga . Korxona va aholi a lag lari i g ulushi boshqa manbalarga nisbatan yuqori li , markazlashmagan investitsiyalarning 56,1 foizini tashkil etmoqda. Ma l i, investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari i ha tarkibining shakllanishi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonlari bilan g liq. Ishlab chiqaruvchilarga soliq yukini pasaytirishga qaratilgan soliq-byudjet siyosatini takomillashtirish, t l intizomini mustahkamlash, xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar korxonalarning z a lag lari pa ishiga imkoniyat yaratdi. Moliyalashtirish manbalari i ha markazlashmagan investitsiyalar umumiy tarkibida ularning ulushi 2000 yilda 27,1 foizni tashkil etgan lsa, 2012 yilda 38,1 foiz lishi rejalashtirilgan.

2-jadval O’zbekiston Respublikasining 2012 yildagi investitsiya dasturida ko’zda tutilgan kapital qo’yilmalarning asosiy parametrlari⁹

№	Moliyalashtirish manbalarining nomlanishi	2012 yil million so’m	prognozi,
	Jami kapital qo’yilmalar, shundan:	23 679 701
1.	Markazlashgan investitsiyalar:	5 740 892
1.1.	Byudjet a lag lari	1 059 354,4
1.2.	S g rila iga erlarning meliorativ holatini yaxshilash a g ar asi	115 560
1.3.	Byudjetdan tashqari fonlardan, jumladan: Respublika l a g ar asi Bolalar sportini rivojlantirish a g ar asi Ta li muassasalarini rekonstruktsiya qilish, kapital ta irlash va jihozlash a g ar asi Oliy ta li muassasalarining moddiytexnik bazasini rivojlantirish a g ar asi	1 431 777 680 796 158 147 545 836 46 997,6
1.4.	Tiklanish va taraqqiyot a g ar asi (s ekvivalentida)	1 432 400
1.5.	Davlat kafolati ostidagi xorijiy investitsiyalar va kreditlar (s m ekvivalentida), shundan: Qishloq joylarda uy-joylarni qurish (so’m ekvivalentida)	1 701 901 301 564
2.	Markazlashmagan investitsiyalar:	17 938 809
2.1.	Korxona a lag lari	6 835 725
2.2.	Tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz a lag lari, shu jumladan: ATB “Qishloq qurilish banki”ning qishloq joylarda uy-joylarni qurish uchun imtiyozli kreditlari	3 524 824 222 070
2.3.	T g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar (s ekvivalentida)	4 340 656
2.4.	Aholi a lag lari	3 237 604

Mamlakatimizda investitsiya muhitining barqarorligi va investitsion jozibadorlikning t g ri lga q ilga i ham xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi uchun zamin l q a. “2012 yilda jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan rtig i i xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan pr g i t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalardir”,¹⁰ a i bu rsat i h 1 milliard 975 million dollardan ortiq qiymatda t g ri a -t g ri xorijiy investitsiya va kreditlarning iqtisodiyotga jalb etilganligini bildiradi.

Investitsion jozibadorlik e t sifatida muayyan bir miqyosda, a i bironta loyiha, korxona, mintaqa, tarmoq hamda mamlakat darajasida rilishi mumkin. E ti rli jihati shundaki, mazkur tizimda korxona asosiy tayanch nuqta hisoblanib, har bir investitsiya loyihasi muayyan bir korxona miqyosida amalga oshiriladi, ushbu korxona esa iqtisodiy faoliyat turidan kelib chiqib, muayyan tarmoqqa (sohaga) tegishli la i. Shuningdek, u a l bir mintaqada joylashgani sababli mintaqaviy investitsiya jozibadorlikni aks ettirsa, barcha mintaqalar birlashtirilganda mazkur rsat i h mamlakat darajasida aks ettiriladi¹¹.

Xullas, samarali investitsiya loyihalarini zlashtirish orqali rivojlangan bozor iqtisodiyotini barpo etish bilan g liq pgi a vazifalarni hal etishga muvaffaq la iz. Uning amalga oshirilishi birgina q shi ha faoliyat va ishlab chiqarishning lga q ilishi i ta i la qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini rsati beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining pa ishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, Prezidentimiz jahon moliyaviy inqirozi kelib chiqishi va uning O z e ist ga ta siri t g risi agi “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O z e ist sharoitida uni bartaraf etishning llari va choralari” asarida ta i la ga i e , “Banklar zimmasiga investitsiya faoliyatini kengaytirish vazifalari yuklanganligi sababli ularning ishini tubdan qayta tashkil etish lozim. Birinchi navbatda, bu borada investitsiya loyihalarini ekspertizadan t azish va moliyalashtirishni tashkil etish i ha tijorat banklarning maxsus xizmatlarini mustaxkamlash zarur”¹².

Shuning uchun ham hozirgi kunda, investitsiya loyihalarini izchil amalga oshirish va ularning samaradorligini ta i lash a kompleks ekspertiza dolzarb hisoblanadi.

Bu t g risi a O z e ist Respublikasi Prezidenti I.Karimov: “Investitsiya loyihalarining texnikaviy-iqtisodiy asosi sifatsiz tayyorlanishi, ularning past darajada ekspertiza qilinishi......bu boradagi asosiy kamchiliklardir”¹³, - deb ta i la , investitsion loyihalarni baholash va ekspertiza qilish, ularning tanlovini t g ri tashkil etish ishlari g at muhim masala ekanligini e tir f etadi. Shuningdek, investitsion loyiha i ha ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish i ha aniq maqsadga qaratilgan marketing tadqiqotlari t azil asligi, loyihani tayyorlash jarayonida sherik tomonlar z zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilishini nazorat ostiga olmaganlari sababli xorijiy sarmoya ishtirokida tashkil qilingan pla korxonalar faoliyat rsat a tga ligi, loyihalarini maxsus dasturlar asosida baholashning xorij tajribalaridan etarlicha foydalanilmayotganligi, investitsiya loyihalarini kompleks baholashda maxsus bilim va malakaga ega lga kadr (analitiklar)larning etishmasligi yoki ularni jalb qilish imkoniyatlarining etarli emasligi va boshqa pgi a sabablar tufayli investitsiyalash jarayonlari sust rivojlanayotganligi asosiy masalalardandir.