Bob. G’azallarning lisoniy tahlili. (“G’aroyib us- sig’AR” devonidagi dastlabki 5 G’azal)

G’azallar asosida eski o’zbek tilining morfologik xususiyatlari

G’azalda hozirgi o’zbek tilidan farqlanadigan morfologik ko’rsatgichlar sanoqlidir. Bularni devonning 2-g’azali (“Zihi husning...”)da qo’llanilgan tartibda ko’rsatish mumkin:

1. 
   Chiqish kelishigining –din shaklida qo’llanishi: 1)zuhuridin (1-bayt);
   

2. 
   guldin (3-bayt);
   

2. 
   o’tdin (3-bayt);
   

2. 
   ondin (4-bayt);
   

2. 
   nedin (6-bayt);
   

2. 
   o’tidin (6-bayt); 7)yuzungdin (6-bayt);
   

8. 
   nedin (7-bayt);
   

8. 
   yoshidin (7-bayt); 10)partavidin (8-bayt); 11)nedin (8-bayt); 12)harfidin (10-bayt).
   

2. 
   Kesimlik qo’shimchasining –durur shakli.
   

1)mushkuldurur (2-bayt).

3. 
   So’roq olmoshining ne shakli.
   

1. 
   ne (5-bayt);
   

2. 
   nedin (6-bayt);
   

3. 
   nedin (7-bayt);
   

4. 
   nedin (8-bayt).
   

4. 
   Tushum kelishigining –n shaklida ishlatilishi.
   

1. 
   o’zin (8-bayt);
   

2. 
   qomatin (9-bayt);
   

3. 
   dalilin (10-bayt);
   

4. 
   vasfin (11-bayt) .
   

Qolgan qo’shimchalardagi hozirgi o’zbek tilidan farqli xususiyatlari –ib o’rnida

–ub, -ing o’rnida –ung , -ga o’rnida -g’a morfologik xususiyatlar bilan bog’liq bo’lmay , fonetik singarmonizm bilan bog’liqdir.

G’AZAL TAHLILI:

Atoyining “Jamoling vasfini qildim chamanda” g’azali.

Jamoling qildim chamanda,

Qizordi gul uyotdin anjumanda.

Tamonno q la’lingni ko’nglim,ilg’ali

Kishi bilmas onikim, qoldi qanda.

Chu jonimdin aziz jonona sensen,

Kerakmas jon manga sensiz badanda.

Manga ul dunyoda jannat ne hojat,

Eshiging tuprog’i basdur kafanda.

Solib borma meni ey, Yusufi husn,

Bukun Ya’qubtek bayt ul-hazanda.

Uzun sochingdin uzmasmen ko’ngulni,

Ayog’ing qanda bo’lsa, boshim anda.

Tilar el mansabi oily va lekin,

Atoyi sarvi ozodingg’a banda.

Jamoling qildim chamanda,

Qizordi gul uyotdin anjumanda.

Tamonno q la’lingni ko’nglim,ilg’ali

Kishi bilmas onikim, qoldi qanda.

Chu jonimdin aziz jonona sensen,

Kerakmas jon manga sensiz badanda.

Manga ul dunyoda jannat ne hojat,

Eshiging tuprog’i basdur kafanda.

Solib borma meni ey, Yusufi husn,

Bukun Ya’qubtek bayt ul-hazanda.

Uzun sochingdin uzmasmen ko’ngulni,

Ayog’ing qanda bo’lsa, boshim anda.

Tilar el mansabi oily va lekin,

Atoyi sarvi ozodingg’a banda.

QOFIYANING TUZILISHIGA KO’RA TURLARI.

She’r misralarida so’zlarning o’zaro ohangdoshlik hosil qilishi qofiya hisoblanadi.

Yurtim senga she’r bitdim bu kun, a

Qiyosingni topmadim aslo. b

Shoirlar bor o’z yurtim butun, a

Olam aro atagan tanho. b

Ular she’ri uchdi ko’p yiroq a

Qanotida kumush diyori. b

Bir o’lka bor dunyoda biroq, a

Bitilmagan dostondir bari. b

Qofiyaning asosini raviy tashkil qiladi. Raviy so’zi arabcha so’z bo’lib, “yukni tuyaga boog’lovchi arg’amchi” degani.

Raviy qofiyadosh so’zlar tarkibida aynan takrorlanuvchi so’z bo’lib, o’zak yoki negiz tarkibida hosil bo’ladi. She’r misralarida qofiyadosh so’zlarning raviy bilan qo’llanishiga qarab, qofiya quyidagi turlarga bo’linadi:

1)Mujarrad qofiya.

Bu qofiyada raviy 1 ta tovushdan iborat bo’ladi:a)cho’ziq unlidan; b) qisqa unlidan so’ng qo’llangan undosh tovushlar.

Misol: a) Ashk xun ruxsor zard-u dil hazir tol’e qaro,

Dard gunogunfalak dun ahli davron bevafo.
Misol: b) Chamanlar sayrig’a kelgilki fasli, navbahor o’lmish,

Riyozi xuld yanglig’ tog’-u sahro lolazor o’lmish.

2)Murdaf qofiya.

Murdaf qofiyada raviy tovushidan oldin cho’ziq o unlisi qo’llanadi.

Misol: Ey mening nozik nihol oromi jonim qaydasan,

Bu ko’ngul bo’stonida g’uncha dahonim qaydasan?

M2: Ne yanglig’da qoshingda arzu holim,

Ki qolmas oni ko’rgach hech majolim.

3)Muqayyad qofiya.

Bu qofiya turida qo’sh undosh qisqa unlidan so’ng raviy bo’lib keladi.

Misol: Tushiga kirdi ham bu oliy dayr,

Ki qilur erdi anda har sori sayr.

M2: Gahe hotam uyolur bazm ichinda

Gahe Rustam yuponur razm ichra.

4)Muassas qofiya.

Bu qofiyada o unlisi bilan raviy o’rtasida bir undosh va bir unli kelgan qofiya muassas qofiya hisoblanadi.

Misol: Junun ta’vizig’a ko’rganda moyil,

Qo’l etsam erdi bo’ynunga hamoyil.

M2: Gar yetar ag’yordin yuz ming jarohat,

Lek bordur yor uchun ham ayshu ham rohat.

Qofiya raviy bilan tugasa muqayyad qofiya hisoblanadi. Raviydan so’ng yana harflar davom etsa, mutlaq qofiya hisoblanadi.
Misol: Derlar menga “Ishqni unutg’il”,

Layli g’amidin kanora tutg’il.