|
R*/R
k
hisoblanib, shu ko’rsatkich bo’yicha korxonalar guruh-landi.
Navbatdagi masala kutilmaganda talab kamayishi tufayli baho pasayi-shi,
xarajatlar bahosining birdan ko’tarilishi, solik stavkalarining o’zgarishi tufayli
zararsizlik darajasining o’zgarishi va bu o’zgarishlarga nisbatan tarmoqning
«chidamliligi»ni ko’rib chiqishdan iborat.
Xo’sh, boshqa shartlar o’zgarmagan sharoitda faqat birdaniga xarajatlar oshdi
deylik. U holda zararsizlik darajasi va marjinal foyda qanday o’zgaradi? Savolga
javob berishdan oldin marjinal foyda so’ziga izoh berib o’tsak. Marjinal foyda –
foyda funktsiyasining yotiqligini ifodalab, mahsulot ishlab chiqarish hajmini
51
qo’shimcha bir birlikka oshirish qancha so’mlik qo’shimcha foyda keltirishini
ifodalaydi va qiymat jihatdan
k
k
R
V
1
ga teng bo’ladi.
Dastlab xarajat funktsiyasi
1
1
1
1
1
R
R
V
F
C
k
k
(3) va unga mos zararsizlik
nuqtasi
k
k
R
V
F
R
1
1
1
*
1
1
ga, foyda funktsiyasi
1
1
1
1
1
1
*
1
R
R
V
F
C
R
P
k
k
va
unga mos marjinal foyda
k
k
R
V
1
1
1
ga teng bo’lsin. Agar o’zgaruvchan
xarajatlar narxi γ %ga oshsa, xarajatlar funktsiyasi quyidagicha o’zgaradi:
1
1
1
1
2
1
R
R
V
F
C
k
k
.
Unga
mos
zararsizlik
nuqtasi
k
k
k
k
R
V
F
R
V
F
R
1
1
1
1
2
1
*
2
1
1
1
kabi
bo’ladi.
Foyda
funktsiyasi
1
1
1
1
2
1
*
/
1
1
R
R
V
F
C
R
P
k
k
ga
mos
marjinal
foyda
esa
k
k
R
V
1
1
/
1
1
ga o’zgaradi.
1-jadval
Real sektor tarmoqlari bo’yicha biznes sub’ektlarida tovar va xizmatlar
narxi pasayishi natijasida zararsizlikka erishish va marjinal foydaning
o’zgarishi
*
tovar va xizmatlar narxi
pasayishi, % da
savdo
sanoat
qurilish
maishiy
xizmat
0
074
,
0
31
,
0
327
,
0
52
,
0
363
,
0
61
,
0
377
,
0
25
,
0
3
04
,
0
12
,
1
306
,
0
57
,
0
344
,
0
64
,
0
358
,
0
32
,
0
5
005
,
0
97
,
9
269
,
0
68
,
0
309
,
0
74
,
0
324
,
0
37
,
0
8
093
,
0
62
,
0
206
,
0
97
,
0
249
,
0
1
265
,
0
49
,
0
10
214
,
0
3
,
0
117
,
0
88
,
1
166
,
0
68
,
1
183
,
0
79
,
0
12
38
,
0
19
,
0
03
,
0
72
,
82
052
,
0
08
,
6
072
,
0
28
,
2
15
623
,
0
14
,
0
18
,
0
64
,
1
115
,
0
22
,
3
092
,
0
1
,
2
52
1-jadvalda
turli
tarmoklar
bo’yicha xarajatlarning turli darajada
o’zgarishlariga muvofiq zararsizlik darajalari va marjinal foyda miqdorlari aks
ettirilgan. Unga ko’ra, savdo sohasida xarajatlar 5 foizga qadar oshguncha faoliyat
yuritish mohiyatlidir. Xarajatlar 5 foizga etgandan keyin savdoda faoliyat yuritish
zararli bo’lib qoladi.
Qolgan uch soha bo’yicha esa harajatlarning qimmatlashuvi 15 %ga et-guncha
faoliyat yuritish foydalidir. Ishlab chikarish va kurilishda xara-jatlar narxi 10% dan
oshib ketsa, ishlab chiqarish hajmini zararsiz da-rajaga etkazish uchun mos
ravishda 1,25 va 1,17 martaga oshirish lozim bo’ladi, bunda marjinal foyda ham
mos ravishda 2,4 (0,327/0,135) va 1,9 (0,363/0,182) marta pasayadi.
Maishiy xizmatda esa xarajatlar qimmatlashuvi 12 %dan oshsa, zarar-sizlikka
erishish uchun ishlab chiqarishni 1,06 marta oshirish zarur va bunda marjinal foyda
3.6 (0,377/0,103) marta pasayadi, 10%da esa marjinal foyda pasayishi 1,9
(0,377/0,199) martani tashkil etadi. Mazkur tahlil tarmoqlar zararsizlik
nuqtalarining xarajatlar kimmatlashuviga sezgirligi tahlili deb ataladi va tahlil
natijalariga muvofiq bizda mavjud ma’lumotlarga ko’ra tahlil qilingan 4 tarmoq
bo’yicha xarajatlar bahosi oshishiga eng chidamli tarmoq maishiy xizmat
sohasidir. Eng chidamsiz tarmoq esa savdo faoliyati bo’lib, qurilish va ishlab
chiqarish sohalari chidamlilik darajalari bo’yicha mos ravishda ikkinchi va
uchinchi o’rinda. Bu ma’lumotlar investorlarga qaysi sohalarga pul qo’yilsa,
pulning tez kaytib kelishi ta’minlanishi, foyda darajasi esa yuqori bo’lishi
mumkinligini ko’rsatib beradi. Davlat organlariga esa fiskal siyosatni yuritishda
soliq soliq stavkalarini belgilash kabi qarorni qabul qilishda qaysi tarmoqlarga
ko’proq va qaysilariga kamroq soliq stavkasi o’rnatilsa maqsadga muvofiq
bo’lishini ko’rsatadi. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, savdo sohasi xarajat
qimmatlashuviga eng chidamsiz deb topilgan bo’lsada, bu soha ish boshlanishidan
oldin dastlabki sarmoyani eng kam talab qiluvchi, qurilish esa eng ko’p talab
qiluvchi tarmoq bo’lishi mumkin.
Xuddi yuqoridagiday tahlilni kutilmaganda talabning pasayishi tufayli ishlab
chiqargan mahsulotimizga baho darajasining pasayib ketishi oqibatida sodir
53
bo’ladigan zararsizlik va marjinal foyda darajalarining o’zgarishi uchun ham
amalga oshirish mumkin. Endi faraz qilaylik, kutilmaganda narxlar δ% ga pasaydi,
u holda zararsizlik va marjinal foyda darajalari qanday o’zgaradi?
Xarajat funktsiyasi
1
1
1
1
1
R
R
V
F
C
k
k
bo’lganida unga mos zararsizlik
nuqtasi
k
k
R
V
F
R
1
1
1
*
1
1
ga, foyda funktsiyasi
1
1
1
1
1
1
*
1
R
R
V
F
C
R
P
k
k
va
unga mos marjinal foyda MR=
k
k
R
V
1
1
1
ga teng bo’ladi. Agar narx δ% ga
pasaysa, daromad ham natural ishlab chiqarish hajmi o’zgarmagan holda δ% ga
pasayadi,
ya’ni
1
2
)
1
(
R
R
.
R
ga
bog’liq
xarajat
funktsiyasi
R
R
V
F
R
R
V
F
C
k
k
k
k
1
1
1
2
1
1
2
*
)
1
(
ga
mos
zararsizlik
nuqtasi
k
k
k
k
R
V
F
R
V
F
R
1
1
1
2
1
1
*
2
)
1
(
1
1
bo’lib, zararsizlik darajasi
*
2
R
/R
2k
ga teng
bo’ladi va marjinal foyda MR
2
=
k
k
k
k
R
V
R
V
1
1
2
1
)
1
(
1
1
ga qisqaradi.
Endi yuqoridagi tarmoqlar biznes sub’ektlari faoliyati bo’yicha biz amalga
oshirgan barcha tahlillarimiz va ularning natijalarini umumlash-tirib tarmoqlar
jozibadorligini baholaymiz (2-jadvalga qarang).
Do'stlaringiz bilan baham: |
