Biznes va tadbirkorlik

1.4. Bozor va uning vazifasi 

 Bozor iqtisodiyoti asosiy iqtisodiy vazifalarni hal etishda unga teng keladigan 

muqobil variantning yo`qligini isbotladi. 

Birinchidan,  bozor  ishlab  chiqarish  va  iste’molning  o`zaro  bog’liqligini 

ta’minlaydi. Bu funktsiyani u taklifni to`lov qobiliyatli talab hajmiga muvofiqligini 

o`rnatish orqali amalga oshiradi. 

Ikkinchidan,  xolis  ishlab  chiqaruvchilar  mehnatining  natijalarini  ijtimoiy 

baholashni  kafolatlaydi.  Bunday  baholash  mexanizmi  oddiy,  samarali  va 

ob’ektivdir. U bir narsadan: oldi-sotdi bo`lidimi yoki yo`qligidan iborat. 

Uchinchidan,  bozor  ishlab  chiqarishning  yuqori  samaradorligi  uchun  sharoit 

yaratadi. Bunga qoloqlarni ilg’orlardan «ajratuvchi» raqobat yordam beradi. 

«Sof» bozor hech qachon mavjud bo`lmagan, bu hayoliy tizim - «mukammal 

raqobat»  deb  ataluvchi  «hayoliy»  modeldir.  Erkin  bozor  yoki  «mukammal 

raqobat» ishi qator majburiy shartlar, institutlar mavjudligi bilan aniqlanadi: 

xususiy mulkchilik; 

tadbirkorlik va tanlash erkinligi; 

shaxsiy manfaat faoliyatning asosiy sababi sifatida; 

raqobat; 

bozor narxlari tizimiga tayanish; 

davlat rolining cheklanganligi. 

Bu  barcha  institutlar  xo`jalik  faoliyatini  rivojlantirish  asosi  sifatida  iqtisodiy 

rag’batlantirish tizimini vujudga keltiradi. 

Xususiy mulkchilik- bu fuqaro yoki firmani iqtisodiy ne’matga egalik qilish, 

foydalanish, taqsimlash huquqidir. 

                                                           

3

 Microeconomics, Second Edition bv Robert S. Pindyck, 12 bet 

---

13 

 

Agar  mulkchilik  huquqlari  yaqqol  aniqlangan  va  ishonchli  himoyalangan 

bo`lsa, bunday tizim resurslardan yaxshiroq foydalanishni ta’minlaydi. 

Tadbirkorlik  erkinligi  har  qanday  inson  tadbirkorlik  faoliyati  bilan 

shug’ullanishi  mumkinligini:  resurslarni  sotib  olish  va  o`z  tanloviga  ko`ra  har 

qanday tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni tashkil etish, ularni bozorda sotish, 

pullarni bankka qo`yish va boshqalarni ko`zda tutadi. 

Tanlash  erkinligi  resurs  egalarini  ularni  o`z  hohishiga  qarab  foydalanish: 

xodimlar uchun har qanday faoliyat turi bilan shug’ullanish, iste’molchilar uchun 

o`z pul daromadlariga tovar va xizmatlarni sotib olish imkoniyatini ko`zda tutadi. 

Tanlovning to`g’riligi va tadbirkorlik erkinligi iqtisodiyot holati haqidagi axborot 

to`la hajmining mavjudligi bilan aniqlanadi. 

Shaxsiy  manfaat  faoliyatning  asosiy  sababi  rag’bat,  xo`jalik  faoliyati 

sababidir.  Bozorda  faoliyat  ko`rsatayotgan  barcha  sub’ektlar  o`zining  shaxsiy 

manfaatini ko`zlaydi, ularni Adam Smit ta’biricha «ko`rinmas qo`l» boshqaradi. U 

bozorning  barcha  qatnashchilarini  barcha  uchun  farovonlikni  oshishini 

ta’minlovchi  yo`nalishda  harakat  qilishga  undaydi.  Har  bir  odamnm  boylikka 

intilishi umuman butun jamiyatning boyligiga olib keladi. 

Raqobat  –  cheklangan  resurslarning  ko`proq  miqdoriga,  ulardan  eng  ko`p 

qaytim  olish  maqsadida  ularni  o`z  ihtiyoriga  olish  uchun  xo`jalik  sub’ektlari 

o`rtasidagi musobaqadir. 

Odatda,  raqobat  odamlarni  cheklangan  resurslarni  olish  va  ishlatishning  eng 

oqilona yo`llarini izlashga uyg’otib, ijobiy rol o`ynaydi. 

Bozor narxlari tizimiga tayanish. Narx bozorda iqtisodiy vaziyat ko`rsatkichi 

bo`lib xizmat qiladi va uchta funktsiyani bajaradi: 

xaridor va sotuvchilar harakatini yo`naltiruvchi axborotni beradi; 

ishlab chiqarishning samaraliroq yo`llarini rag’batlantiradi; 

bozor sub’ektlari o`rtasida daromadlarni taqsimlaydi. 

Narxlar  bu  uchta  funktsiyani  bajarishi  uchun,  ularga  erkin  harakatlanishni 

ta’minlash zarur bo`ladi. 

Bozor tizimida noyob ne’matlar muammosi quyidagi ikkita tamoyillar asosida 

yechiladi: 

-  optimallashtirish  tamoyili  -  har  bir  faoliyatdan  va  resurslardan 

foydalanishdan maksimal foyda olish; 

-  muqobil  xarajatlar  tamoyili  -  noyob  resurslardan  foydalanish 

yo`nalishlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlarni solishtirish orqali. 

Iqtisodiy sub’ektlar ratsional harakat qilish tamoyiliga ko`ra o`z maqsadlariga 

erishishi  uchun  xo`jalik  faoliyatida  faol  qatnashadilar,  buning  asosiy  mohiyati 

shundan  iboratki,  iqtisodiy  sub’ektlar  berilgan  resurslardan  foydalanishdan 

olinadigan  natijalarni  maksimallashtiradi  yoki  ma’lum  natijalarni  olish  uchun 

xarajatlarni kamaytiradi.  

Mikroiqtisodiyot  iqtisodiy  sub’ektlarni  ikkiga  bo`lib  qaraydi  -  iste’molchilar 

(uy  xo`jaliklari)  va  ishlab  chiqaruvchilar  (firmalar).  Iste’molchining  maqsadi  - 

mumkin darajada o`zining ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish bo`lsa, ishlab 

chiqaruvchilarning  maqsadi  -  foydani  yoki  boshqa  bir  faoliyat  ko`rsatkichlarini 

---

14 

 

maksimallashtirishdan yoki minimallashtirishdan iboratdir. 

Jamiyatda vujudga keladigan yana bir muammo  - bu iste’molchilar va ishlab 

chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishdir:  

1)  

ishlab  chiqaruvchilar  faoliyatini  (kim  qaysi  mahsulotdan  qancha 

ishlab chiqaradi) muvofiqlashtirish;  

2)  

iste’molchilar  faoliyatini  (kim,  qaysi  mahsulotdan,  qancha  iste’mol 

qiladi) muvofiqlashtirish;  

3)  

ishlab chiqarish va iste’mol qilish bo`yicha qabul qilingan qarorlarni 

muvofiqlashtirish. 

Bu muammo tovarlar aylanmasi modeli orqali tahlil qilinadi (1-chizma).