Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШ 
ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ 
 
Суюнов Д.Х. – ОБМ Корпоратив бошқарув
назарияси ва амалиёти кафедраси мудири, и.ф.д., доц. 
Акциядорлик жамиятларининг фаолиятига нафақат макроиқтисодий 
беқарорлик омиллари таъсир кўрсатди балки, фонд бозоридаги инқироз, товар 
бозорларидаги ўзгаришлар, иқтисодий санкцияларни келтириб чиқарган сиёсий 
воқеалар, корпоратив бошқарувдаги жиддий камчиликлар, барча манфаатдор 
томонларларнинг хуқуқ ва манфаатларини химоя қилиш, коррупсияга қарши 
кураш ва бошқа масалалар ҳам таъсир қилмоқда. 
Корпоратив бошқарувнинг сарадорлигини оширишда корпоратив назорат 
тизмини, шунингдек комплаенс-назорат тизимига этиборни қаратиш бугунги 
кунда долзарб масалалардан биридир. 
Бугунги кунда илмий адабиётларда комплаенс-назорат тизими ўз навбатида 
қўйидаги комплаенснинг терминнинг турли кўринишларини яъни комплаенс-
менежмент, 
комплаенс-жараён, 
комплаенс-хатарлар, 
комплаенс-мухит, 
комплаенс-маданият, комплаенс-функция, ва бошқаларни учратиш мумкин. 
“комплаенс-менежмент” – бу компания фаолиятида мавжуд қонунлар, 
стандартлар, қойидаларга бўй синишни, уларга амал қилишни бошқаришдир 
(қисқача амалдаги стандартларга мос келишни бошқариш). 
Комплаенс-жараён” –
бу компания фаолиятининг қонунчилик, стандартлар, 
қойидалар, компаниянинг ички тартиблари ва шартномалар талабларининг 
бажарилишни мониториннг қилишдир.

---

18 
Комплаенс-хатарлар” – деганда Базель қўмитасининг банклар фаолияти 
устидан назорат қилиш бўйича таклифларига асосан
1
, компания томонидан 
қонунлар, инструкциялар, стандартлар ва хулқий кодекслар талабларига амал 
қилмасликнинг оқибатида компанияга хуқуқни химоя қилувчи ташкилотлар 
томонидан қўйиладиган хуқуқий санкциялар, молиявий йўқотишлар ёки 
компаниянинг бозорда ва ўз мижозлари олидидаги ўз обрўсини йўқотиши 
бўйича хавф-хатарлар мажмуаси хисобланади. 
Комплаенс-функция” – бу ҳам Базель қумитасининг таклифига асосан 
компания раҳбарлари ва ходимларининг ўз функцияларини тўғри бажаришни 
ифода этишидир. ”комплаенс-мухит” ва “комплаенс-маданият” – бу компания 
фаолиятига тегишли турли ташқи ва ички қонунларнинг, кодексларнинг, 
инструкция ва бошқа норматив-хуқуқий хужжатларнинг компания томонидан 
қабул қилинаётган қарорларида тўғри ва идеал шаклида ўз аксини топишидир. 
Таъкидлаш жойизки, “комплаенс, менежмент, назорат, хатарлар, мухит, 
мадиният ва бошқалар”нинг аосоий вазаифлари айнан компания раҳбарлари ва 
кузатув кенгишига юкланади.
Баён қилинганлардан келиб чиқадики, “комплаенс-назорат” тизими 
компанияларда ўз функциясига ҳам эга бўлишлиги талаб қилинади ва бу 
функция асосан корррупцияга қарши курашиш, компания маблағларини 
ноқонуний ювишга, терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш, 
монополияга қарши комплаенс, дискриминацияга қарши курашиш ва 
манфаатлар тўқнашувини бошқариш каби функциялардир.
Илм-фан, илмий адабиётларда ва амалиётда «комплаенс» атамасининг 
ягона талқини ҳали мавжуд эмас (инглиз тилида комплаенс ҳар қандай талаб ёки 
стандартларга мувофиқликни англатади). Комплаенс функцияси тизимини 
яратиш қонунлар, стандартлар, қоидалар, ҳуқуқ ва мажбуриятлар, шунингдек 
корпоратив 
бошқарувнинг 
асосий 
принципларига 
мувофиқликни 
таъминлайдиган адолатлилик, жавобгарлик, маълумотларнинг ошкоралиги ва 
очиқлиги ва бошқарувнинг ҳисобдорлиги тамойилларини ўз ичига олиши керак.
Илмий адабиётларда комплаенс функциясининг мазмунини аниқлашга бир 
қатор ёндашувлар мавжуд бўлиб улар қўйидагилардан иборат: 
Биринчи ёндашув – бу компанияда корпоратив маданиятнинг ажралмас 
қисми бўлиб, унда ҳар бир ходим ўз вазифаларини бажариши, шу жумладан 
барча даражадаги қарорларни қабул қилиши, ўз фаолиятини амалга ошириш 
учун компания томонидан ўрнатилган қонунийлик ва яхлитлик меъёрларига 
жавоб бериши керак бўлади.
Иккинчидан, қонунлар ва талаблар, меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, бозор 
стандартлари ҳамда ташкилотнинг ички меъёрий-ҳужжатларига, шу жумладан 
корпоратив бошқарув тизимини яратиш билан боғлиқ бўлмаган ҳолатлар ва 
ҳолатларни аниқлаш бўйича доимий ва аниқ фаолиятдир деган фикрлар 
мавжудлигидир. 
1
Письмо ЦБ РФ от 12.11.2007 года № 173-Т «О рекомендациях Базельского комитета по банковскому надзору» 
под названием «Комплаенс и комплаенс-функция в банках». 

---

19 
Демак, комплаенс тизими - бу ташқи, ички стандартлар ва талабларга риоя 
қилиш учун одамлар, техник воситалар ва ҳужжатлар нуқтаи назаридан 
компаниянинг бизнес-жараёнларига киритилган ички назорат туридир. Бу шуни 
англатадики, комплаенс тизими ички назоратнинг бир қисми сифатида 
корпоратив бошқарув функцияларидан биридир.
Комплаенс функциясини ташкил қилишнинг мавжуд амалиётини таҳлил 
қилиш асосида комплаенснинг иккита асосий ёндашувини келтириш мумкин: 
Биринчидан, корпорацияларда комплаенсни ташкил қилишнинг минимал 
даражасини назарда тутувчи қонунлар ва қонуности ҳужжатларида белгиланган 
меъёр ва қоидаларга риоя қилишга асосланган ёндашув – бу қонун томонидан 
талаб қилинадиган нарса - ҳуқуқий комплаенс. Тадбиркорлик субеъектининг 
амалдаги меъёрлар ва қоидаларга мувофиқлиги нафақат Ўзбекистон бозорида, 
балки тартибга солиш стандартлари ва бизнес хусусиятларида фарқ қилувчи 
турли юрисдикцияларда халқаро фаолиятда ҳам таъминланиши керак. 
Иккинчидан, ёндашув нафақат қонун талабларини мажбурий равишда 
бажаришга, балки ўз-ўзини тартибга солувчи ташкилотлар ҳужжатларининг 
талаблари, саноат стандартлари, маҳаллий тартиб-қоидалар, илғор тажрибаларга 
риоя қилиш – ҳуқуқий ва ахлоқий талабларга асосланганлигидир. 
Ушбу ёндашувлар нафақат қонуний, балки ахлоқий иш юритишни ҳам 
англатади, яъни тегишли соҳада ва корпоратив бошқарув стандартларида қабул 
қилинган қоидаларга мувофиқ тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишдир. 
Бундай ҳолда, комплаенс маданияти ҳақида гапиришимиз мумкин. Комплаенс 
функциясини ташкил қилишда, баъзи мулк эгалари ва топ-менежерлар, ўзбек 
менталитетига мувофиқ, қонун ёки қоидага риоя қилишдан кўра айланиб ўтиш 
осонроқ, деб ҳисоблашади. Улар фақат сарфланган вақт ва пулни кўришади ва 
комплаенс функцияси бизнес учун яратадиган қўшимча қийматдан хабардор 
эмаслар. Ғарбга бу тушунча аллақачон кириб келган бўлиб, уни қуйидаги 
иқтибос кўрсатиб турибди: “Талабларга мос келмаслик компаниянинг обрўсига 
жиддий путур етказади, бу жараёнда компания ўз қийматининг катта қисмини 
йўқотади.” Шундай қилиб, муқаррар ёмонликдан халос бўлиш компаниялар учун 
янги қиймат манбаига айланди. Бундан ташқари, компания амал қиладиган 
тамойиллар қанчалик қатъий бўлса, потенциал инвесторларнинг кўзи олдида 
шунчалик жозибадорроқ бўлади. 
Комплаенс функциясининг мажбуриятлари комплаенс функциясининг 
режалаштирилган фаолиятини акс эттирган комплаенс дастурига мувофиқ 
амалга оширилиши керак. Бу дастур сиёсат ва процедураларни амалга ошириш 
ва текширишни, комплаенс хавфини баҳолашни, комплаенс талабларига 
мувофиқлигини мониторинг қилишни, ходимларни комплаенс масалалари 
бўйича ўқитишни ўз ичига олиши керак бўлади. 
Дастурнинг мазмуни компаниянинг аниқ талабларига мувофиқ 
белгиланиши керак. Aммо, ҳар қандай компания учун тегишли бўлган комплаенс 
соҳалари, шунингдек алоҳида компанияларга хос бўлган комплаенс соҳалари: 
божхона, банк иши, суғурта, монополияга қарши қонунлар; экологик 
стандартлар; қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ва 
ҳосилавий молиявий воситалар, фирибгарликка қарши курашиш, пул ювиш ва 

---

20 
валютани назорат қилиш ва бошқалардир. Комплаенс функциясини амалга 
ошириш бизнесни ривожлантириш, хатарларни бартараф этиш ёки камайтириш 
ва умуман корпоратив бошқарув сифатини ошириш учун янги имкониятлар 
очади.
Баён этилганлардан келиб чиқиб, хулоса қиладиган бўлсак, биринчидан, 
иқтисодиётнинг глобаллашуви шароитида корпоратив бошқарув тизимига 
комплаенс функцияларини жорий қилиш орқали корпоратив бошқарувни 
такомиллаштиришни талаб қилади. Иккинчидан, комплаенс компания ва унинг 
ходимлари фаолиятини нафақат қонунлар ва қонуности ҳужжатларининг 
талаблари, балки ўз-ўзини тартибга солувчи ташкилотларнинг актларида 
ифодаланган соҳа стандартлари, шунингдек маҳаллий норматив ҳужжатлар ва 
энг яхши амалиётга мувофиқ нормалар билан тартибга солинишини назарда 
тутади (этика, корпоратив ижтимоий жавобгарлик ва бошқалар). Учинчидан, 
самарали комплаенс тизими компаниянинг рақобатдош устунлигидир, йилдан-
йилга унинг ички назорат функцияси ва корпоратив бошқарув тизимининг 
ажралмас қисми сифатида аҳамияти ошади. Тўртинчидан, комплаенс тизими 
компаниянинг бозордаги узоқ муддатли фаолиятини сақлаш ва барқарор 
ривожлантиришга имкон беради ва охир оқибатда бу компания бозор 
қийматининг ўсишини таъминлайди.