Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

RAQAMLI MARKETINGDA ELEKTRON TIJORAT TIZIMINING 
HUSUSIYATLARI 
 
Soliyeva G.A. – Namangan muhandislik
texnologiya instituti, PhD, 
Mavrulov R.N. – Namangan muhandislik
texnologiya instituti, magistrant 
 
Rаqаmli mаrkеting – intеrаktiv rеsurslаr bo’lmish intеrnеt, rаdiо, tеlеvizоr, mоbil 
tеlеfоnlаri, istе’mоlchilаr uchun mаhsulоtlаrning rеklаmа qilish yoki ulаrgа bo’lgаn 
mоtivni shаkllаntirish mаqsаdidа rаqаmli rеklаmа displеylаridаn оqilоnа 
fоydаlаnishdir. Bоshqаchа qilib аytgаndа, rаqаmli mаrkеting raqamli mеdiya 
1
Скруг В.С. Инновационные технологии в торговле // Российское предпринимательство. - 2018. - Том 19. - № 8. 
- С. 229-230. 

---

554 
vоsitаlаri оrqаli mаhsulоt vа brеndlаrni tаqdim qilishdir.
1
U аn’аnаviy mаrkеtingdаn 
fаrq qilib, o’z ichigа rаqаmli mаrkеting kаnаllаri vа usullarini qаmrаb оlаdi. Bulаr 
оrqаli kоrхоnа vа tаshkilоtlаrgа mаrkеting tаdqiqоtlаrini аmаlgа оshirish vа 
istе’mоlchilаrning аyni vаqtdаgi хоhish-istаklаrini аniqlаshgа yordаm bеrаdi. Rаqаmli 
mаrkеting dizаyn, rеklаmа vа sоtuvni o’z ichigа оlgаn intеrnеtning krеаtiv vа tеxnik 
аspеktlаrini bоg’lаydi. U yangi istе’mоlchilаrni jаlb etish uchun elеktrоn pоchtа оrqаli 
mа’lumоtlаr аlmаshinuvigа ruхsаt etibginа qоlmаsdаn istе’mоlchilаrni mаhsulоtlаrni 
tеz sоtib оlishgа hаm undаydi. Qоlаvеrsа, хаridоr vа sоtuvchi оrаsidаgi 
munоsаbаtlаrni mustаhkаmlаydi vа istе’mоlchilаrni o’z mаhsulоtlаrigа sоdiqligini 
оshirishgа chоrlаydi. 
O‘zbеkiston Rеspublikasi Prezidentining 2018 yil 14 maydagi “Elektron tijoratni 
jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3724-son qarori
2
2020yil 2 
martdagi “2017 – 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta 
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli 
iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida”gi 
PF-5953-sonli farmoni
3
hamda 2020 yil 5 oktabrdagi “Raqamli O‘zbekiston – 2030” 
strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”gi
4
PF-6079-sonli farmoni qabul qilinib, iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy 
soha va davlat boshqaruvi tizimining jadal raqamli rivojlanishini ta’minlash, shu 
jumladan elektron davlat xizmatlarini ko‘rsatish mexanizmlarini yanada 
takomillashtirish maqsadida bir qator muhim vazifalar belgilangan. 
“Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi O‘zbekiston Respublikasining 
raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni rivojlantirishning strategik maqsadlari, 
ustuvor yo‘nalishlari hamda o‘rta va uzoq muddatli istiqbolli vazifalarini belgilaydi, 
shuningdek, BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari va Elektron hukumatni 
rivojlantirish reytingida belgilangan ustuvor vazifalardan kelib chiqib, raqamli 
texnologiyalarni yanada keng joriy etish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 
Strategiyani 2 bob 2.3 bandi “Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor 
yo‘nalishlari”da elektron tijorat va elektron to‘lovlar tizimini rivojlantirish maqsadida 
quyidagi tadbirlar amalga oshirilishi belgilangan: 
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini, shu jumladan mijozlarni masofadan 
aniqlash tizimlarini joriy etish orqali masofaviy bank xizmatlarini rivojlantirish; 
xalqaro elektron tijorat standartlari va zamonaviy axborot xavfsizligi talablariga 
rioya qilish uchun elektron tijoratni rivojlantirishning huquqiy asoslarini, shuningdek, 
mavjud standartlar va elektron tijorat qoidalarini takomillashtirish va yangilash; 
raqamli infratuzilmani rivojlantirish, mobil va simli Internet jahon axborot 
tarmog‘i qamrovi va tezligini yanada oshirish orqali elektron tijorat platformalariga 
shaxsiy raqamli uskunalardan ulanish imkoniyatlari va ko‘lamlarini oshirish; 
elektron tijorat va elektron to‘lovlar tizimini yanada rivojlantirish, shuningdek, 
elektron hukumat xizmatlarini taqdim etishda to‘lovlarni qabul qilish va qayta ishlash 
1
Хаkimоv Z.А., Shаrifхo’jаеv U.U. Intеrаktiv vа rаqаmli mаrkеting.O’quv qo’llаnmа. -T.: “Iqtisоdiyot”, 2019 – 270 b. 
2
https://lex.uz/docs/3744594 
3
https://lex.uz/docs/-4751561 
4
 https://lex.uz/ru/docs/-5030957  

---

555 
imkoniyatlarini hisobga olgan holda, iqtisodiyot va moliya sohasida axborot 
infratuzilmasini takomillashtirish; 
elektron tijoratning rivojida muhim rol o‘ynovchi pochta va logistika 
infratuzilmasini modernizatsiyalash va texnik yangilashni ta’minlash, logistika 
markazlarini (fulfilment) yaratish bo‘yicha yirik loyihalarni amalga oshirish, axborot 
texnologiyalarini va pochta aloqasi obyektlarida avtomatlashtirilgan tizimlar joriy 
etish, shuningdek, pochta va logistika xizmatlari sifatini oshirish; 
jismoniy shaxslarga Internet jahon axborot tarmog‘i orqali tovarlar va xizmatlar 
uchun to‘lovlarni to‘lashni tashkil etish jarayonini osonlashtirishga imkon beradigan 
to‘lovlar agregatorlarini rivojlantirish; 
transchegaraviy 
elektron 
tijoratni 
rivojlantirish 
va 
mahalliy 
ishlab 
chiqaruvchilarning mahsulotlarini qulay va o‘z vaqtida eksport qilishni ta’minlash va 
bosh. 
Elektron tijorat (ingl. e-commerce) Internet orqali tovar va xizmatlarni sotish, 
ilgari surish, reklama qilish, tarqatish bilan bog’liq tadbirkorlik faoliyat tushuniladi. 
Har yili ushbu turdagi tijorat munosabatlari bozorda eng katta ulushni egallab, 
sotilayotgan tovarlar hajmini doimiy ravishda oshirib boradi. Elektron tijorat - 
buyurtmalarni bronlashtirish va sotish, bank xizmatlari yoki elektron pul tizimlari 
orqali tranzaktsiyalarni tushuhish mumkin. 
Ko‘p sabablarga ko'ra biznes faol ravishda Internetga ulanmoqda. Tijoratning 
bunday yo'nalishi iste’molchilarni, ya’ni potentsial xaridorlarni kengrog qamrab 
olinishiga yo’l ochib beradi. Odamlarning katta qismi uy va mobil Internetdan 
foydalanadi, ya'ni ularga tijorat takliflarni yetkazish osonlashadi. Bundan tashqari, 
elektron tijorat turli xil auditoriya segmentlarini qamrab olishga imkon beradi, 
shuningdek, reklama va uni targ’iboti uchun kamroq xarajatlarni talab qiladi. Banklar 
bilan Internet orqali o'zaro aloqa qilish imkoniyati hujjat aylanishi funktsiyasini 
soddalashtiradi. 
Elektron tijoratni tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilari uchun quyidagi 
afzallik tomonlari bor: katta geografik qamrov, xarajatlarni kamayishi, 7/24 soat 
faoliyat ko’rsatish imkoniyati. 
Hozirgi elektron tijorat yuritishning turli xil boshqarish biznes model (andoza)lari 
qariyb hamma mamlakatlarda, iqtisodiyotning turli sohalarida, turli xil hajmdagi 
korxonalarda, shuningdek davlat muassasalari va turli darajadagi vakolatli qonun 
chiqaruvchi va ijro hokimiyat organlarida tarqalmoqda. Ushbu biznes modellarning 
umumiy – qabul qilingan tasnifi asosiga shartli ravishda tovar yetkazib beruvchi va 
xaridor deb nomlash mumkin bo‘lgan elektron tijoratning o‘zaro aloqador tomonlari 
qo‘yilgan. Bu tavsifning mazmuni shundan iboratki, elektron tijorat yuritish biznes 
modellari tovar yetkazib beruvchi va xaridorlarning aniq turlariga qarab farqlanadi. 
Tovar yetkazib beruvchi va xaridorlar turkumiga quyidagilar kiradi: Davlat 
(Government); Korxona (Business); Mijoz, iste’molchi (Consumer); Hamkor 
(Partner); Korxona xodimi (Executive, Employee), Shaxs (Person) va shu kabilar. 
Hozirgi vaqtda iqtisodiy rivojlangan mamlakatda turli xil darajada quyidagi biznes 
modellar orqali boshqariladi: B2B, B2C, B2P, B2E, C2B.C2C, B2G, G2P, G2B. 
O'zbekistonda elektron tijoratning ulushi unchalik katta emas, taxminan 1%, 
ammo shunga qaramay, bozor o'sib bormoqda va rivojlanmoqda, chunki u bir qator 

---

556 
afzalliklarga ega. Internet-do'konlar juda qulay va mijozlar uchun vaqtni tejashga 
imkon beradi. Aloqa va axborotlashtirish agentligining ma’lumotlariga ko‘ra 
01.01.2020 yil holati bo‘yicha O‘zbekistonda 200ga yaqin internet do’kon faoliyat 
yuritmoqda. Kompyuter va elektron-mayishiy texnika mahsulotlarini sotish bo’yicha-
18ta, sovg‘a va gullar bo’yicha-24ta, raqamli tovarlar bo’yicha -16ta, iste’mol va 
ma’ishiy tovarlar bo’yicha-13ta, kitob, musiqa va kompakt diskda filmlar sotishga 
mo’ljallangan-23 do’kon mavjud.
1
Ulardan: olex.uz, bulavka.uz, abad.uz, arba.uz, 
asaxiy.uz, home24.uz, aliBuy.uz, korzinka.uz va boshqalar faoliyat olib bormoqda. 
Elektron savdoni rivojlantirishda mamlakatimiz hududidа faoliyat ko’rsatayotgan 
mоbil аlоqа оpеrаtоrlarni roli kattadir: Beeline, Ucell, Pеrfеctum Mоbаyl, 
O’zbеktеlеkоm Mоbаyl, Mobiuz va Humans. Ushbu mоbil оpеrаtоr tоmоnidаn 
bugungi kundа mоbil so’zlаshuv, SMS, MMS, GPRS, Intеrnеt orqali amalga 
oshiriladigan barcha хizmаtlаr ko’rsаtilmоqdа. O‘zbekistonda internet xizmatidan 
foydalanuvchilar soni – 22,1 milliondan oshdi. Shundan mobil internet 
foydalanuvchilari soni – 19 millionni tashkil etmoqda. Mamlakat bo‘yicha aholi 
punktlarining mobil aloqa bilan qamrab olinishi darajasi 97 foizni, mobil internet 
qamrovi esa 87 foizni tashkil etdi. Dekabr oyi boshida maktablarning 70% va sog‘liqni 
saqlash muassasalarining 78% internetga ulangan.
2
Elektron tijorat bozorlarini kuchli tomonlari: aholining o'sishi (30 milliondan 
ortiq aholi), smartfonlar kirib borishining o'sishi, shahar aholisining o'sishi, 
logistikaning rivojlanishi (O'zbekistonda tovarlar 48 soat ichida yetkazib beriladi), 
arzon ishchi kuchining ko'pligi. 
Bozorning zaif tomoni - bozorda ishonchli statistika mavjud emas, bozor 
ishtirokchilarining kelishmovchiligi, kadrlar yetishmasligi, konservativ banklar, 
moliyalashtirish bilan bog'liq muammolar. 
Bozor imkoniyatlari - bozorni modernizatsiya qilish, islohotlar (soliq, bojxona va 
bank), Internet tezligini oshirish.Raqamli iqtisodiyotga o'tish davr talabi. Zamonaviy 
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish bo‘yicha amalga oshirilayotgan 
chora-tadbirlar iqtisodiyot tarmoqlarini raqamlashtirishda, shu jumladan elektron 
tijoratni rivojlantirishda muayyan natijalarga erishish imkonini berdi. Mamlakatimizda 
elektron tijoratni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, tovarlar 
(xizmatlar)ni Internet tarmog‘i orqali realizatsiya qilish uchun zamonaviy 
mexanizmlarni joriy qilish, mahalliy tadbirkorlik subyektlari mahsulotlarini eksport 
qilish geografiyasini kengaytirish va hajmini oshirish borasida keng qamrovli ishlar 
olib borilmoqda. 
Shunga qaramay, mamlakatda elektron tijoratning to‘laqonli bozorini yaratishga, 
tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqaruvchi mahalliy korxonalarning tashqi bozorlarga 
chiqishiga to‘siq bo‘layotgan qator muammo va kamchiliklar saqlanib qolmoqda. 
Mamlakatimizda electron tijoratni yanada rivojlantirish uchun quyidagilarni 
tavsiya etamiz:
1. Elektron tijorat sohasida kadrlar salohiyatini shakllantirish va rivojlantirish; 
1
www.stat.uz 
2
https://www.gazeta.uz/oz/2020/12/11/internet-users/ 

---

557 
2. Aholi va tadbirkorlik sub’ektlari orasida electron tijoratni targ’ib qilish va 
omallashtirish; 
3. Elektron tijoratning logistik infratuzilmasini rivojlantirish