Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

 
RAQAMLI ELEKTRON BIZNESNI TASHKIL QILISH OMILLARI 
 
Matniyozov R.R. – TMI ”Elektron tijorat
va raqamli iqtisodiyot” kafеdrasi kat. o‘q.
Raqamli elektron biznesni tashkil qilish bo’yicha quyidagi bir qancha misollar 
keltirish mumkin: Ebay, Amazon, Google, Facebook, Yahoo!, Yandex, Alibaba, 
You Tube, ВКонтакте, Skype va yana boshqa loyihalar. Elektron biznes tashkil 
qilishni maqsad qilgan ekansiz, avvalo ushbu kompaniyalar orasida qanday 
umumiylik borligini bilib olishingiz kerak bo’ladi. Elektron biznes tashkil qilishning 
muvaffaqiyati - eng birimchi qadam qanday bo’lgani bilan uzviy bog’liq bo’ladi. 
Eng avvalo, shuni ta’kidlashimiz zarurki, bunday kompaniyalarni tashkil qilganlar 
matematika, fizika va dasturlash fanlari bo’yicha yuqori malakali mutaxassislar 
bo’lganlar va o’zlariga shunchalik ishonganlarki, ish jarayonida ro’y bergan 
qiyinchiliklar va bir qancha muvaffaqiyatsizliklar ham ularni bu ishdan chalg’ita 
olmagan. Hozirgi davrda ularning nomlari You Tube (Stiv Chen, Ched Xerli va 
Djaved Karim), Alibaba Group (Djek Maa), Google (Larri Pedj va Sergey Brin), 
Yahoo! (Djerri Yang va Devid Filo), Facebook (Mark Tsukerberg), Amazon (DJerri 
Yang), Whats App (Brayan Ekton va Yan Koum), Yandex (Arkadiy Voloj va Il’ya 
Segalovich), VKontakte (Pavel Durov) barchaga ma’lim va mashxurdir. Biznesning 
keyinchalik rivojlanishi unga Margaret Uitman (Amazon), Djon Donax’yu (eBay) 
va Erik Shmidth (Google) kabi bir qancha tadbirkor va boshqaruvchilarning jalb 
qilinishiga olib kelgan. Ba’zi paytlarda qandayidr masala va muammolarni hal qilish 
uchun ishlatilgan bir g’oya yoki yechim ham katta biznesning boshlanish nuqtasi 
bo’lib qolishi mumkin. Bunga misol sifatida YouTube ni keltirishimiz mumkin. 
Uning asoschilari katta hajmli videorolikni o’z tanishlariga uzatishda muammolarga 
duch kelib qolganlar va bu muammoni hal qilish uchun dastur, interfeys va dizayn 
tashkil qilganlar. Bunday ishlar video ishqobozlari uchun juda ham kerakli 
ekanligini bilib qolganlaridan so’ng esa, g’oyalarining tadbiqi sifatida YouTube 
ijtimoiy tarmog‘ini yaratganlar va natijada biznesda katta muvaffaqiyatlarga 
erishganlar. Bunday ko’pchilik kompaniyalarning bir necha bozor segmentlarida 
bo’lishi ularning xususiyatlaridan biridir. Masalan, oldin eBay kompaniyasi 
bozorning C2C segmentida ishlab turib, keyinchalik B2C segmentiga o’tib ketgan 
va bu bilan o’z raqobatbardoshliligini ancha oshirishga erishgan. Ko’pchilik 
kompaniyalar bozorga chiqishda foydalanuvchlarni jalb etish maqsadida ma’lum 
vaqt davomida o’z servislarni tekinga ishlatish imkoniyatini taklif etadilar. Masalan, 
eBay kompaniyasi (1997 yilgacha uning nomi AuctionWeb bo’lgan) o’z 
faoliyatining boshlang’ich davrida tekinga ishlab berib, AQSH dagi eng ommabop 
elektron kim oshdi savdo tizimiga aylangan. Keyinchalik eBay sotuvchi lotining 6%i 
darajasidagi komission to’lov miqdorini kiritgan. Boshqalar uchun esa eBay da 
ishtirok etish tekinligicha qolgan. Hozirgi paytda esa sotuvchi uchun mahsulotni 
eBay da joylashtirishning uch xil imkoniyati mavjud: kim oshdi savdosi qoidalariga 

---

339 
muvofiq, ko’rsatilgan baho asosida va reklama ma’lumoti sifatida. Raqamli biznes 
tashkil qilish uchun pullarni qaerdan olish kerak? - degan muammoni ham to’g’ri 
hal qilish kerak bo’ladi. Pul topgandan so’ng esa biznesni to’g’ri boshqarish 
muammosi ko’ngalang bo’lib turadi. Boshqarish uchun kadrlarni esa qaerdan topish 
mumkin? – bu kabi savollarga quyida javob topishga harakat qilib ko’ramiz. 
Hozirgi paytda Startup degan atama juda ham mashxur bo’lib ketdi. Bu 
atamaning bir qancha aniqlanuvlari bo’lib, ulardan biri startap ni katta noaniqliklar 
sharoitida tezkorlik bilan rivojlana oladigan, tashqi sharoitlarga moslasha oladigan 
(ya’ni masshtablashtirila oladigan) biznes-model topish jarayoni deb tushuntiradi. 
Tushunrli va aniq biznes model topilib, tashkil etilib va natijalar olinganidan so’ng, 
uni endi biznes deb nomlanadi. Startapning rivojlanishi uch bosqichga bo’linadi: 
startap haqidagi gipotezaning paydo bo’lishi, startapni testlashtirish jarayoni va 
startapni ishga tushirish jarayoni. Gipoteza deb nomlangan birinchi bosqichda ushbu 
startap taklif etayotgan mahsulot yoki hizmatga talabning bor yoki yo’qligi va 
talabning qanday miqdordaligi aniqlanadi. Testlashtirish bosqichi esa uning 
hayotiyligini va uning vositasida biznes tashkil qilish mumkinligini aniqlashni o’z 
ichiga oladi (ya’ni, mijozlarni jalb qilish uchun ketadigan harajatlar startap tufayli 
keladigan daromaddan ancha kam bo’lishi lozim). Startapni ishga tushirish jarayoni 
bosqichi esa mijozlarni ko’paytirish, biznes jarayonarni optimallashtirish va 
investitsiyalar jalb qilish imkoniyatlarini topishni o’z ichga qamrab oladi. Bunda 
tadbirkor oldida turgan asosiy vazifa, hayotiy biznes-model topish bo’ladi. Huddi 
shu uchunchi bosqichda biznesda ishlaydiganlarning mansab instruktsiylari paydo 
bo’ladi, ishning taqsimlanishi amalga oshadi va biznes jarayonlar esa ancha 
tushunarli bo’lib qoladi.
Endi biznesga muvaffaqiyatni ta’minlab beradigan shartlarni va innovatsion 
kompaniyaning hayotiy tsiklini batafsilroq ko’rib chiqamiz. Har qanday 
kompaniyaning hayotiy tsikli quyidagi bosqichlardan iborat: 
Biznesning yaratilishi va ishga tushurilishi bosqichi – bunda qanday mahsulot 
ishlab chiqarilishi hal qilinadi, bozorning tahlili amalga oshiriladi, biznes qanday 
tashkil qilinishi masalasi hal qilinadi, kompaniyaning nomi qanday bo’lishi va 
shunda o‘xshash bir qancha masalalar hal qilinadi; 
Kompaniyaning o’sish bosqichi – bunda kompaniya bozorga chiqishni 
boshlaydi va uning faoliyati to’g’risida boshlang’ich ma’lumotlar olinadi; 
Biznesning voyaga yetishi bosqichi – bunda kompaniya o’z oldiga qo’ygan 
maqsadlariga erisha boshlaydi, umimg mahsuloti bozorda kerakli bo’lib qoladi va 
kompaniya bozorda o’ziga mos bo’lgan joyni egallab oladi; 
Kompaniya biznesining stabillik bosqichi – kompaniya o’z oldiga qo’ygan 
maqsadlariga osonlik bilan erisha boshlaydi, doimiy haridorlar yoki 
foydalanuvchilar guruhiga ega bo’ladi, boshqaruv esa katta darajadagi 
markazlashmaganlik bilan xarakterlanadi. Ammo agarda kompaniya o’z mahsuloti 
yoki hizmatini mukamallashtirish va biznesni ilgari surish bo’yicha hech qanday 
ishlar qilmasa, u keyingi, pasayish va biznesni yo’qotish boqichiga o’tib qolishi ham 
mumkin bo‘ladi.
Axborot texnologiyalari ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash, yetkazib berish va 
ulardan foydalanishni sifat jihatidan yangi qo'llab-quvvatlash tizimini aks ettiradi. 

---

340 
Axborot jarayonlarini avtomatlashtirish iqtisodiyotni tubdan o'zgartiradi. 
Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari birgalikda iqtisodiyotning yangi 
tarmog'ini, «yangi iqtisodiyot» deb nomlangan, aniqrog'i raqamli iqtisodiyotni 
shakllantirdi. Axborot texnologiyalarini avtomatlashtirish sohasidagi yutuqlar 
zamonaviy iqtisodiyotda ahamiyati ustuvor bo'lgan axborotni muhim iqtisodiy 
resursga aylantirishga imkon beradi. Axborot resursi ishlab chiqarishning yangi 
iqtisodiy omiliga aylandi va ushbu haqiqatning ahamiyatini faqat ushbu manbadan 
foydalanishning keyingi vaqti aniq belgilashi mumkin. Axborot texnologiyalarini 
avtomatlashtirish sohasidagi yutuqlar axborotni zamonaviy iqtisodiyotda ustuvor 
ahamiyatga ega bo'lgan eng muhim iqtisodiy resursga aylantirish imkonini berdi. 
Axborot resursi ishlab chiqarishning yangi iqtisodiy omiliga aylandi va bu faktning 
ahamiyati ushbu resursdan foydalanishning keyingi vaqtini aniq belgilashi mumkin. 
Bugungi kunda ham hozirgi dunyoda ma'lumotga ega bo'lgan har bir kishi hamma 
narsaga ega bo'lgan nuqtai nazar mavjud. Zamonaviy dunyoda axborot 
texnologiyalari ma'lum va oldindan ishlab chiqilgan algoritmlar bo'yicha har qanday 
ma'lumotni kompyuter bilan ishlashdir. Bundan tashqari, bu qisqa vaqt ichida har 
qanday masofaga ma'lumot uzatishdir. 
Hozirgi kunda axborot texnologiyalari jadal suratlarda rivojlanib borishi bilan 
raqamli iqtisodiyotimiz ham rivojlanib bormoqda. Raqamli iqtisodiyot – bu 
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni raqamli texnologiyalarni qo‘llash asosida 
amalga oshirish tizimidir. Ba’zida u internet iqtisodiyoti, yangi iqtisodiyot yoki web-
iqtisodiyot degan terminlar bilan ham ifodalanadi. 1995 yilda amerikalik dasturchi 
Nikolas Negroponte “raqamli iqtisodiyot” terminini amaliyotga kiritdi. Hozirda bu 
istilohni butun dunyodagi siyosatchilar, iqtisodchilar, jurnalistlar, tadbirkorlar – 
deyarli barcha qo‘llamoqda. 2016 yilda Butunjahon banki dunyodagi raqamli 
iqtisodiyotning ahvoli haqida ilk marta ma’ruza e’lon qildi (“Raqamli dividendlar”). 
Shu o’rinda raqamli iqtisodiyotning oddiy iqtisodiyotdan farqi nima degan savol 
tug’iladi. Masalan, xaridorga poyafzal kerak. Uni bozorga tushib o‘zi bevosita 
tanlasa va naqd pulga sotib olsa, bu an’anaviy iqtisod. Telegramdagi biron savdo 
boti orqali o‘ziga ma’qul tovarni tanlab, tovar egasiga pulni elektron to‘lov tizimi 
orqali to‘lash va tovarni yetkazib berish xizmati orqali olish – raqamli iqtisodiyot 
deyiladi. Bu masalani eng sodda maishiy misol orqali tushuntirishdir. Aslida, 
hammamiz allaqachon raqamli iqtisodiyot ichidamiz, uning qulayliklaridan 
foydalanamiz. Masalan, oyliklarimiz plastik kartalarga tushadi, elektron to‘lov 
orqali kommunal xizmatlar, telefon, internet va boshqa mahsulot va xizmatlarga 
to‘lov qilamiz, elektron tarzda soliq deklaratsiyasi topshiramiz, kartadan kartaga pul 
uzatamiz, uyga taom buyurtma qilamiz va hokazo. Raqamli iqtisodiyot – bu noldan 
boshlab yaratilishi lozim bo‘lgan qandaydir boshqacha iqtisodiyot emas. Bu yangi 
texnologiyalar, platformalar va biznes modellari yaratish va ularni kundalik hayotga 
joriy etish orqali mavjud iqtisodiyotni yangicha tizimga ko‘chirish deganidir. 
Zamonaviy dunyoda axborot texnologiyalari ma'lum va oldindan ishlab 
chiqilgan algoritmlar bo'yicha har qanday ma'lumotni kompyuter bilan ishlashdir. 
Bundan tashqari, bu qisqa vaqt ichida har qanday masofaga ma'lumot uzatishdir. 
Ushbu jarayonning ajralmas qismi katta hajmdagi axborotni saqlashdir. Biz axborot 
sivilizatsiyasi 
davrida 
mavjudmiz. 
Axborot-kompyuter 
texnologiyalarini 

---

341 
rivojlantirish va doimiy takomillashtirish natijasida tug'iladi. Kompyuterlashtirish 
bilan bog'liq axborot texnologiyalari axborotni saqlash, uzatish, idrok etish va qayta 
ishlashning butunlay yangi darajasiga ko'tarildi. Ishonch bilan aytish mumkinki, 
axborot texnologiyalarini rivojlantirish mutaxassislarni yuqori darajada o'qitishni 
talab qiladigan juda qimmat sanoatdir, ammo ilm-fanga asoslangan texnologiyadir. 
Ammo shunga qaramay, bu dastur inqilobiy o'zgarishlar bilan taqqoslanadi. Axborot 
iqtisodiyotiga kelsak, u iqtisodiy haqiqatning ko'p jihatlari va haqiqatlarini 
o'zgartirdi, ular pulning funktsiyasini o'z ichiga oladi, bu esa mehnat xarajatlarining 
umumiy ekvivalentidan vaqt o'tishi bilan hisoblash vositasiga aylandi. Bundan 
tashqari, to'lov tizimlari va virtual banklar axborot texnologiyalarini 
rivojlantirishning samarasidir. Iqtisodiyot va biznesda axborot texnologiyalari 
tartiblash, qayta ishlash, ma'lumotlarni to'plash, shuningdek, kompyuter 
texnologiyalari va jarayon ishtirokchilari o'rtasidagi hamkorlikni tashkil etish kabi 
operatsiyalar uchun qo'llaniladi. Shubhasiz, axborot texnologiyalaridan foydalanish 
axborot ehtiyojlarini, operatsion aloqalarni va boshqalarni qondirishga xizmat 
qiladi. Iqtisodiyotda axborot texnologiyalarini qo'llash bilan bog'liq bo'lgan ta'lim 
komponentiga ta'sir ko'rsatish kerak. Axborot texnologiyalari to'liq ishlashi uchun 
ularni to'liq qaytarish bilan ishlatish kerak. 
Axborot iqtisodiyoti - bu ikkita tushunchani bildiruvchi atama. Bir tomondan, 
axborot iqtisodiyoti jamiyat rivojlanishining zamonaviy bosqichi bo'lib, u axborot 
mahsulotlari va ijodiy mehnatning ustunligi bilan tavsiflanadi. Boshqa tomondan, 
axborot iqtisodiyoti - bu axborot jamiyatining iqtisodiy nazariyasi. Iqtisodiyotni 
boshqarishda axborot tizimlarini yaratish va faoliyat yuritish axborot 
texnologiyalarini rivojlantirish, ya'ni avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining 
asosiy tarkibiy qismi bilan bevosita bog'liq. Avtomatlashtirilgan axborot 
texnologiyalari axborotni saqlash, uzatish, yig'ish va qayta ishlash uchun kompyuter 
texnikasi va aloqa tizimlarining usullari va vositalaridan foydalanadigan axborot 
texnologiyasidir. Shuni ta'kidlash kerakki, axborot va axborot xizmatlari bo'yicha 
bozor munosabatlarida ortib borayotgan talab axborotni qayta ishlashning 
zamonaviy texnologiyasi, birinchi navbatda, elektron hisoblash mashinalari va aloqa 
vositalarini o'z ichiga olgan texnik vositalarning katta qismini qo'llashga qaratilgan. 
Shu munosabat bilan hisoblash tizimlari va turli xil konfiguratsiyalar tarmoqlari 
yaratiladi, ularning maqsadi nafaqat to'plash, balki terminal qurilmalarini mutaxassis 
yoki menejerning ish joyiga maksimal yaqinlashtirishdir. Bu avtomatlashtirilgan 
axborot texnologiyalarini uzoq muddatli rivojlantirishning ulkan yutug'i edi. 
Ma'lumki, iqtisodiy axborot tizimining mohiyati tegishli ma'lumotlarni qayta 
ishlashdan iborat. Bu yerda to'g'ridan-to'g'ri mavzu maydoni buxgalteriya hisobi, 
statistika, sug'urta, bank, kredit va moliyaviy faoliyat bo'lib, ular boshqa tijorat 
faoliyatini ham o'z ichiga oladi. Iqtisodiy axborot tizimidan foydalanish uchun uni 
axborot texnologiyalari yordamida ishlab chiqish kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, 
ilgari tizimni loyihalash jarayoni mavzu bo'yicha axborotni qayta ishlashdan ajralib 
turardi. Ayni paytda uning mavjudligi ham mustaqil ravishda amalga oshiriladi, 
yuqori malakali dizaynerlarni talab qiladi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda 
iqtisodiyotda axborot texnologiyalari mavjud bo'lib, ular nafaqat har qanday 

---

342 
foydalanuvchi uchun, balki tizimning alohida tarkibiy qismlarini loyihalash 
jarayonini axborotni qayta ishlash bilan birlashtirishga imkon beradi. 
Bu elektron pochta, elektron ofis, matn va jadval protsessorlari va boshqalar 
bo'lishi mumkin. oddiy foydalanuvchi uchun mavjud axborot texnologiyalarini 
yaratish davom etmoqda. Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari kompyuterlar, 
telefon aloqasi, kabel televideniyesi, ko'paytiruvchi uskunalar, o'quv dasturlarini 
chiqarish va boshqalarni o'z ichiga oladi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi 
fonida tadbirkorlik faoliyatining yangi turlari paydo bo'ladi, bu rivojlanish axborot 
biznesining faoliyati, axborot texnologiyalarini ishlab chiqish, avtomatlashtirilgan 
tizimlarning tarkibiy qismlarini tarqatish bo'lgan firmalarning yaratilishiga 
taalluqlidir. Bularning barchasidan foydalanib, axborot texnologiyalarini tez va 
samarali tarqatish va ulardan foydalanish emas, balki, albatta, ularni juda ko'p turli-
tumanlikda yaratish mumkin. Iqtisodiy ma'lumotlarning butun jarayonning ajralmas 
va muhim tarkibiy qismi ekanligini tushunish kerak. Hozirgi vaqtda turli xil axborot 
texnologiyalarini yagona kompyuter va texnologik kompleksga birlashtirish 
tendentsiyasi mavjud bo'lib, u integratsiyalangan deb ataladi. Bu yerda eng muhim 
aloqa vositalari bo'lib, ular nafaqat boshqaruv faoliyatini avtomatlashtirish uchun 
keng imkoniyatlar yaratadi, balki avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari uchun 
turli xil tarmoq variantlarini yaratish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Bunga 
quyidagilar kiradi: mahalliy, ko'p darajali, taqsimlangan, global hisoblash 
tarmoqlari, elektron pochta, raqamli integral xizmat ko'rsatish tarmoqlari. Ularning 
barchasi to'g'ridan-to'g'ri uzatish, yig'ish, qayta ishlash va saqlash qurilmalari 
tomonidan tashkil etilgan ob'ektlarning to'plamining texnologik o'zaro ta'siriga, 
shuningdek, yuqori murakkablikdagi ma'lumotlarni qayta ishlash uchun 
integratsiyalashgan kompyuter tizimlarini tashkil etuvchi ma'lumotlarni muhofaza 
qilishga qaratilgan.iqtisodiyotdagi boshqaruv jarayonlarini amalga oshirish uchun 
operatsion imkoniyatlar. Xulosa qilib aytganda, yangi axborot texnologiyalari 
ijtimoiy taraqqiyotni sanoatdan jahon miqyosidagi axborot davriga o'tishning asosi 
hisoblanadi. 
Yaqin 
kelajakni 
shakllantiradigan 
iqtisodiyotning 
raqamli 
transformatsiyasidagi asosiy omil 4 bloklariga shartli ravishda bo'linadigan axborot 
texnologiyalari:
- katta ma'lumotlar va 3D qo'shimcha texnologiyalari;
- aloqa texnologiyalari, kvant va superkompyuter texnologiyalari;
- texnologiya blok, kiber-fizikaviy tizimlar, raqamli dizayn va modellashtirish; 
- internet-narsalar, shu jumladan sanoat, bulutli hisoblash, robotlarning 
rivojlanishi, sun'iy aql. 
Shu o’rinda raqamli iqtisodiyotni tashkil qiladigan asosiy terminlarigayam 
qarab o’tamiz. 
Katta ma'lumotlar (big data). «Katta ma'lumotlar» atamasi 2008 yilda paydo 
bo'ldi, katta ma'lumotlar esa ilgari mavjud edi. Biroq, global axborot oqimining 
oshishi bilan bunday katta ma'lumotlar majmuasini belgilash kerak edi.
Internet narsalar (internet of things). 2008-2009 - da, World Wide web-ga 
ulangan qurilmalar soni internetdan foydalanadigan odamlar sonidan oshib ketdi. 
Shunday qilib, internetning kontseptsiyasi paydo bo'ldi. Internet orqali narsalar bir-

---

343 
biri bilan yoki tashqi muhit bilan aloqa qila olmaydigan jismoniy narsalardan 
(narsalardan) iborat tarmoqni anglatadi. 
Blockchain. Dastlab, blokirovka texnologiyasi birinchi marta 2009 yilda 
ishlatilgan. Bu kripto valyutasi bilan xavfsiz anonim bitimlar uchun asos bo'lib 
xizmat qildi. Kripto valyutasini virtual, elektron tanga deb atash mumkin, bu nusxa 
ko'chirishga mos kelmaydigan shifrlangan ma'lumotdir. Blokcheyn deyarli har 
qanday crypto currency ishlatiladi va uning ishini kafolatlaydi. Zotan, yuzdan ortiq 
kripto valyutasi yaratilgan va bu raqam o'sishda davom etmoqda. Blok-axborotni 
saqlash vositasi yoki operatsiyalar, tarjimalar, bitimlar, shartnomalarning raqamli 
kadastri. 
Intellektual axborot texnologiyalari. Aqlli axborot texnologiyalari sun'iy aql 
algoritmlarini qo'llash orqali turli ma'lumotlarni qayta ishlashga qodir 
texnologiyalarni anglatadi. IIT yordamida, odatda, faqat insonning aql-zakovatiga 
bo'ysunadigan vaziyatlarni shakllantirish va tartibga solish mumkin bo'ldi. Bunday 
holatlar rasmiy tizim yoki hisob-kitob shaklida ko'rib chiqilmadi va 
avtomatlashtirildi. 
Bugungi zamonaviy dunyoda raqamli iqtisodiyot – bu yangi texnologiyalar, 
platformalar va biznes modellari yaratish va ularni kundalik hayotga joriy etish 
orqali mavjud iqtisodiyotni yangicha tizimga ko‘chirishda namoyon bo’lmoqda. 
Iqtisodiyotni yanada raqamli iqtisodiyotga o’tkazib borishga barcha axborot 
texnologiyalari soha mutaxassislari qo’ldan kegancha harakat olib borishmoqda va 
yanada rivojlanishiga ishonamiz albatta.