Biznes tushunchasi

KICHIK BIZNES

Jahon tajribasi iqtisodiyot va uning rivojlanish barqaror o'sishi asosan kichik va o'rta kompaniyalar bilan ta'minlash, deb ko'rsatadi. kichik biznes Zamonaviy tarixi bu kichik xususiy kompaniyalari iqtisodiyotning Dvigatel bo'lgan ekanligini ko'rsatadi. kichik biznes yaratish Rossiya tajribasi poytaxti, bir poda holda odamlar turli ishlab chiqarish va savdo firmasi yaratish 20-asrning 90-yillarning bilan boshlanadi.
hukumat kichik biznesni qo'llab-quvvatlash uchun mexanizmlar turli ishlab chiqaradi va 2030 yilda aholining taxminan 60-70%, bu sektorda ish bilan band bo'ladi, deb kutadi. biznes uzoq tarixi davomida katta yutuq va kamchiliklar ko'p misollar edi. Shunday qilib, noldan u eng yirik savdo tarmog'iga Wal-Mart egasi o'z biznesini boshladi marta. Sem Uolton oxir-oqibat unga foyda millionlab kasb va katta korporatsiya bir kichik biznes o'girilib o'z muvaffaqiyatli biznes modeli bilan kelish muvaffaq bo'ldi.
II . Biznesni tashkil etishning xususiyatlari va ularning mazmuni.
Biznes faoliyatini amalga oshirish uchun biznes sub’ekti biznes tashkilotlari(shirkatlarini) tuzadi. Biznes tashkilotlarini (shirkatlarini) tuzish, ularning faoliyatini ko‘rsatishi, ularni qayta tashkil etish va tugatishning umumiy xuquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasidagi Biznes faoliyatilar to‘g‘risida”gi qonuni bilan tartibga solinadi.
Tadbirkorlik, biznes faoliyatilarini barpo etish va uni ro‘yxatdan o‘tkazish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Biznes faoliyatini barpo etishning umumiy shart-sharoitlari:
a)biznes faoliyati mol-mulk egasi yoki u vakil qilgan idora, tashkilot qaroriga muvofiq, yo bo‘lmasa ta’sis etuvchilar guruhi va ayrim ta’sis etuvchi shaxslar qarori bilan ushbu hamda O‘zbekiston Respublikasi boshqa qonun xujjatlarida kuzda tutilgan tartibda barpo etiladi;
b)biznesda ishlab turgan biznes faoliyatilar tarkibidan bitta yoki bir nechta tarkibiy bo‘linmaning shu bo‘linma mexnat jamoasi tashabbusi bilan ajralib chiqishi natijasida, agar bunday ajralib chiqish uchun biznes faoliyati mol-mulk egasining (u vakil qilgan idora, biznes faoliyati va tashkilotning) roziligi bo‘lsa va biznes faoliyati ilgari o‘z zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilishi ta’minlansa tuziladi;
v) biznes faoliyatini barpo etish va uning faoliyati uchun er uchastkasi, boshqa tabiat resurslari talab qilinadigan xollarda ulardan foydalanishga ruxsatnomani hokimiyat idorasi, tegishli qonun xujjatlarida kuzda tutilgan xollarda esa ekologiya ekspertizasining ijobiy xulosasi bo‘lgan taqdirda tabiatdan foydalanuvchi tegishli boshlangich tashkilot tomonidan ham beriladi. Er uchastkasi va boshqa tabiat resurslarini berish rad etilganida O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlarida kuzda tutilgan tartibda shikoyat qilinishi mumkin;
g) biznes faoliyati davlat ro‘yxatidan o‘tgan kundan boshlab barpo etilgan deb hisoblanadi va xuquqiy shaxs huquqini oladi.
Biznes faoliyatini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi:
a) biznes faoliyati agar O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlarida o‘zgacha tartib kuzda tutilgan bo‘lmasa, biznes faoliyati joylashgan erdagi mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi. Biznes faoliyati davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar O‘zbekiston Respublikasi yagona davlat reestriga kiritish uchun 10 kun muddat ichida Moliya vazirligiga xabar qilinadi;

b) biznes faoliyatini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun tegishli mahalliy hokimiyat va boshqaruv idorasi bu biznes faoliyatini barpo etish to‘g‘risidagi qaror, ustav hamda me’yoriy xujjatlarda belgilab qo‘yilgandek ro‘yxat bo‘yicha boshqa xujjatlar taqdim etiladi;

Biznes faoliyati tegishli mahalliy hokimiyat va boshqaruv idorasiga zarur xujjatlar ilova qilinib ariza topshirilgan paytdan boshlab o‘zog‘i bilan 30 kunda davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi;
v) biznes faoliyatini barpo etishning O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlarida belgilab qo‘yilgan tartibi bo‘zilganligi, shuningdek ta’sis xujjatlari qonun talablariga mos kelmasligi sabablariga ko‘ra biznes faoliyatini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish rad etilishi mumkin.
Biznes faoliyatilar zarur xujjatlarni taqdim etgan taqdirda, mahalliy davlat hokimiyati organlari ularni ro‘yxatga olishni rad etishga yoki ro‘yxatga olish uchun qo‘shimcha shartlar belgilashga haqli emaslar. Agar biznes faoliyati belgilangan muddatda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan bo‘lmasa yoki ta’sis etuvchi biznes faoliyatini ro‘yxatdan o‘tkazish rad etilganligi sabablarini asossiz deb hisoblasa, u sudga murojaat qilishi mumkin. Sud biznes faoliyatini ro‘yxatdan o‘tkazish rad etilganligini asossiz deb topsa, bu xol biznes faoliyatini ro‘yxatdan o‘tkazmagan mahalliy hokimiyat va boshqaruv idorasining moddiy javobgarligi (sud chiqimlaridan tashqari) sabab bo‘ladi. Moddiy javobgarlikning miqdori sud tomonidan aniqlanadi va qonunda belgilangan tartibda undirib olinadi.
g) biznes faoliyatini davlat ro‘yxatidan o‘tkazganlik uchun undan O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilab qo‘yiladigan miqdorida haq olinadi. Olingan mablag‘ mahalliy hokimiyat va boshqaruv idorasi tomonidan biznes faoliyati ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi tuman, shaxar, shaxardagi tuman byudjetiga o‘tkaziladi.
Biznes faoliyatining ustav asosida ish olib borish tartibi.
Biznes faoliyati ustavida quyidagilar belgilab qo‘yiladi:
-biznes faoliyatining nomi, uning qaerda joylashganligi;
-faoliyat turi va maqsadlari;
-uning boshqaruv va nazorat organlari, ularning vakolatlari;
-biznes faoliyati mol-mulkini tashkil etish va foydani (daromadni) taqsimlash tartibi;
-biznes faoliyatini qaytadan tashkil etish va uning faoliyatini tuxtatish shartlari.
Ustavga biznes faoliyati faoliyatining xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan, qonunlarga zid kelmaydigan o‘zga qoidalar ham kiritilishi mumkin.
Biznes faoliyatini boshqarishni tashkil etishning umumiy qoidalari.
Biznes faoliyati o‘z ustaviga muvofiq boshqariladi. Biznes faoliyati boshqaruv strukturasi, shakli va uslublarini mustaqil aniqlaydi, shtatlarni belgilaydi. Mulkdor biznes faoliyatini bevosita yoki o‘zi vakolat bergan idoralar orqali boshqaradi. Mulkdor yoki xo‘jalikni to‘la yuritish huquqi sub’ekti yoxud u vakolat bergan idoralar ana shu huquqlarni biznes faoliyati kengashiga (idorasiga) yoki bo‘lmasa biznes faoliyati ustavida kuzda tutilgan hamda mulkdor va mexnat jamoasi manfaatlarini ifoda etadigan boshqa idoraga topshirishi mumkin. Biznes faoliyati raxbarini yollash (tayinlash, saylash) va bo‘shatish biznes faoliyati mulki egasining yoki xo‘jalikni to‘la yuritish huquqi sub’ektining huquqi bo‘lib, bu huquqni ular bevosita, shuningdek o‘zlari vakil qilgan idoralar orqali yoki biznes faoliyatini boshqarish huquqi berilgan biznes faoliyati kengashi, boshqaruvi yoxud boshqa idoralar orqali amalga oshiradilar.
Biznes faoliyatining mexnat jamoasi, uning vakolatlari.
O‘z mexnati bilan biznes faoliyatida mexnat shartnomasi (bitim, kelishuvi), shuningdek xodimning biznes faoliyati bilan mexnat munosabatlarini tartibga soluvchi boshqa shakllar asosida qatnashuvchi barcha fuqarolar shu biznes faoliyatining mexnat jamoasini tashkil etadilar. Biznes faoliyatlari mexnat jamoasi vakolatlarini amalga oshirishning asosiy shakli uning umumiy yig‘ilishi bo‘lib hisoblanadi. Umumiy yig‘ilish: biznes faoliyati mol-mulkini sotib olish bilan bog‘liq masalalarni, biznes faoliyati ma’muriyati bilan jamoa shartnomasi (bitimi) tuzish zarurligi to‘g‘risidagi masalani, o‘z xodimlari uchun qo‘shimcha otpuskalar,
qisqartirilgan ish kuni va ishlab topilgan xamda iste’molga sarflanadigan mablag‘lar doirasida boshqa ijtimoiy imtiyozlar belgilaydi.
Jamoa shartnomasi.
Jamoa shartnomasi hamma turdagi biznes faoliyatlarda tuzilishi mumkin va u amaldagi qonunlarga zid bo‘lmasligi lozim. Biznes faoliyatidagi ishlab chiqarish va mexnat munosabatlari, mexnatni muxofaza qilish, jamoaning ijtimoiy taraqqiyoti va jamoa a’zolarinig salomatligi masalalari jamoa shartnomasi (bitimi) bilan tartibga solinadi. Jamoa shartnomasi (bitimi) tuzish yoki uni bajarish chog‘ida kelishmovchilik chiqqan taqdirda bu kelishmovchilik qonun xujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi.

Tadbirkorning huquqlari. U quyidagilardan iborat:

-mamlakat territoriyasida yashovchi va faoliyat yurituvchi har bir fuqaro xo‘jalik yurituvchi boshqa sub’ektlar bilan teng asoslarda qonunlarda belgilangan shartlarga rioya qilgan xolda biznes faoliyatlarni vujudga keltirish, ta’sis etish, sotib olish va qayta tuzish yo‘li bilan tadbirkorlik faoliyatini boshlash va davom ettirishi;
-bu faoliyatni bajarish uchun boshqa yuridik shaxslar va fuqarolarning mol- mulki hamda pul mablag‘larini ixtiyoriy asoslarda jalb etishi, xodimlarni mustaqil yollash va ishdan bo‘shatishi;
-tadbirkorlikdan qonunlarda belgilangan tartibda soliq solinadigan cheksiz miqdorda shaxsiy daromad orttirishi, ijtimoiy ta’minlanish va ijtimoiy sug‘urta qilinish huquqlariga egadirlar.
Tadbirkor yoki u vakil qilgan shaxslar xo‘jalik yurituvchi boshqa sub’ektlarning har qanday hatti-harakatlari va tadbirkorga kilayotgan da’volari hamda belgilangan tartibda beriladigan jazo choralari ususida baxslashishga haqli, qonunlarga muvofiq hech sussiz qo‘llanadiganlari bundan mustasnodir.
Tadbirkorning majburiyatlari. U quyidagilardan iborat:
-tadbirkor amaldagi qonunlardan hamda o‘zi tuzgan bitimlardan kelib chiqadigan barcha majburiyatlarni bajarishi;
-yollanib ishlayotgan xodimlar bilan qonunlarga muvofiq mexnat shartnomalari (bitimlar) tuzishi, yollanib ishlayotgan xodimlarni ijtimoiy va tibbiy sug‘urta qilishi;
-ishga jalb etilgan barcha xodimilar bilan tuzilganbitimga muvofiq, biznes faoliyatining moliyaviy axvolidan qat’iy nazar, to‘la hisob-kitob qilishi;
-maxsus bilim va ko‘nikma talab qilinadigan ishlarga faqatgina zarur tayyorgarlikka ega, kasb-kori jixatidan yaroqli va tegishli ma’lumotga ega bo‘lgan shaxslarnigina jalb etishi muqarrardir.
Tadbirkorning ma’suliyatlari.
Soliq va kredit majburiyatlarining, tuzilgan bitimlarining ijrosi, boshqa sub’ektlarning mulkiy huquqlarni buzganligi, bexatar mexnat sharoitlariga rioya etmasligi, iste’molchilarga odamlarning salomatligiga zarar etkazadigan maxsulot etkazib berganligi, atrof-muxitga zarar etkazganligi, yakka xokimlikka qarshi qonunlarni buzganligi uchun, tadbirkor o‘z mol-mulk doirasida amaldagi qonunlarga muvofiq javobgar bo‘lib hisoblanadi. Mulkiy da’volar tadbirkorning merosxurlariga xam taalluqli bo‘ladi, lekin ular meros qilib qoldirilgan mol-mulk hajmidan oshmasligi zarur.
Moliya va kredit munosabatlari.
Foyda, amortizatsiya ajratmalari, qimmatli qog‘ozlarni sotishdan tushgan pul, mexnat jamoasi a’zolarining, biznes faoliyatilar, tashkilotlar,
fuqarolarning pay va o‘zga badallari, shuningdek, boshqa tushumlar biznes faoliyati moliyaviy resurslarini tashkil etuvchi manbalardir. Biznes faoliyati tijorat shartnomasi asosida bank kreditidan, boshqa biznes faoliyatilarning kreditlaridan ham foydalanadi. Tadbirkor pul mablaglarini saqlash hamda barcha turdagi hisob-kitob, kredit va kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun biznes faoliyati ro‘yxatga olingan joydagi har qanday bankda, boshqa joydagi bankda esa- shu bankning roziligi bilan hisob-kitob raqamlari va boshqa hisob raqamlari ochishi ham mumkin. Ish haqi to‘lash va byudjetga to‘lovlar barcha biznes faoliyatilar uchun birinchi galdagi to‘lovi bo‘lib hisoblanadi. Xisob-kitoblarning boshqa turlarini biznes faoliyati kalendar tartibiga muvofiq amalga oshiradi. Biznes faoliyati xaridor (iste’molchilar)ga qarzga olingan mablag‘ uchun foyda to‘lash tartibida qarzga maxsulot etkazib berishi, ishni bajarishi va xizmat ko‘rsatishi mumkin. Bunday savdo bitimlarini rasmiylashtirish uchun Biznes faoliyati xo‘jalik oborotida vekselni qo‘llashi mumkin. Biznes faoliyati foiz to‘lash sharti bilan boshqa Biznes faoliyatilarga kredit berishi ham mumkin. Hisob-kitob qilish yuzasidan o‘z majburiyatlarini muntazam bajarmaydigan Biznes faoliyati bank tomonidan to‘lovga qobiliyatsiz deb e’lon qilinishi mumkin. Bunday Biznes faoliyatilarga ta’sir o‘tkazish choralari va ularni qo‘llash tartibi banklar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlariga muvofiq belgilanadi.
Biznes faoliyati faoliyatini nazorat qilish tartibi.
Biznes faoliyatining moliyaviy-xo‘jalik faoliyati mulkdorning tashabbusi bilan va bir yilda ko‘pi bilan bir marta taftish kilinishi mumkin. Me’yoriy (qonun) xujjatlari bilan Biznes faoliyatilar faoliyatining ayrim jixatlarini tekshirish vazifasi yuklangan solik va boshqa davlat idoralari bunday tekshiruvlarni zarurat tug‘ilganida va kat’iyan uz vakolatlari doirasida amalga oshirishlari mumkin. Biznes faoliyati uz navbatida, ana shu idoralarning vakolatiga kirmaydigan

masalalar yuzasidan mazkur idoralarning talablarini bajarmaslikka va nazorat soxasiga kirmagan materiallar bilan ularni tanishtirmaslikka haqlidirlar. Barcha turdagi tekshiruvlar va taftishlar Biznes faoliyatining normal faoliyat yuritishlariga, ishlashlariga xalakit bermasligi kerak. Taftishlar va tekshiruvlarning natijalari uz vaqtida Biznes faoliyatiga xabar qilinadi.