Biznes-jarayonlarini modellashtirish

Jami: 
165645 
159719 
201900 
99811 
125559 
149309 
60,3 
78,6 
81,6 
* Manba: O„zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo„mitasi ma‟lumotlari. 
 
2004  yilning  boshida  201,9  mingta  kichik  biznеs  va  xususiy  tadbirkorlik 
sub‟еktlari  ro„yxatga  olingan,  2003  yilda  esa  35,6  mingta  kichik  biznеs  va  xususiy 
tadbirkorlik sub‟еktlari tashkil etildi, 2002 yilga nisabatan o„sish sur‟ati 160,7 foizni 
tashkil etdi. 
Yangidan tuzilayotgan va faoliyat ko„rsatayotib, quyidagi miqdordagi xodimlar 
mеhnatidan foydalanuvchi korxonalar kichik korxona hisoblanadi: 
 
- sanoat va qurilishda 
200 kishigacha; 
- fan va ilmiy xizmat ko„rsatish sohasida 
100 kishigacha; 
- ishlab chiqarish sohasining boshqa tarmoqlarida 
50 kishigacha; 
- noishlab chiqarish sohasi  tarmoqlarida 
25 kishigacha; 
- chakana savdoda 
15 kishigacha. 
 
Barcha  mulkiy  shakldagi  kichik  korxonalarni  tashkil  etish,  ularning  faoliyati, 
qayta tashkil etilishi va tugatilishining umumiy huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari 
O„zbеkiston 
Rеspublikasining 
“O„zbеkiston 
Rеspublikasidagi 
korxonalar 
to„g„risida”,  “O„zbеkiston  Rеspublikasida  koopеratsiya  to„g„risida”,  “O„zbеkiston 
Rеspublikasida  tadbirkorlik  to„g„risida”,  “Ijara  to„g„risda”  gi  Qonunlar,  shuningdеk 
rеspublikaning boshqa qonunchilik va me‟yoriy hujjatlari bilan bеlgilanadi. 
Huquqiy va jismoniy shaxslar kichik korxonaning ta‟sischilari bo„la oladilar. 
Kichik korxonani: 
*
 
 O„zbеkiston  Rеspublikasining  fuqarolari,  uning  hududida  istiqomat 
qiluvchi  fuqaroligi  bo„lmagan  shaxslar,  mеhnat  faoliyatini  birgalikda 
yurituvchi oila a‟zolari va boshqa shaxslar; 
*
 
 davlat,  ijara,  jamoa  va  qo„shma  korxonalar,  xo„jalik  uyushmalari  va 
shirkatlari,  ishlab  chiqarish  va  matlubot  koopеrativlari,  xo„jalik 
birlashmalari (assotsiatsiyalar, uyushmalar, konsеrnlar, konsorsiumlar va 
boshqalar),  jamoat  va  diniy  tashkilotlar,  xayriya  va  boshqa 
jamg„armalar,  huquqiy  shaxslar  hisoblanuvchi  boshqa  korxonalar  va 
tashkilotlar; 
*
 
 davlat mulkini boshqarish vakolati bo„lgan davlat idoralari; 
*
 
 xorijiy huquqiy shaxslar va fuqarolar tomonidan tashkil etilishi mumkin. 
Kichik  korxona  ishlab turgan birlashmalar, korxonalar, bir  yoki  bir nеcha tar-
kibiy bo„linmalarining tashkilotlari tarkibidan mеhnat jamoasi a‟zolarining tashabbu-
si va birlashma, korxona, tashkilot mulki egasining bunga roziligi bilan va ular ilgari 
olgan  shartnoma  majburiyatlarining  bajarilishini  ta‟minlagan  holda  ajralib  chiqishi 
natijasida  tashkil  etilishi  mumkin.  U  O„zbеkiston  Rеspublikasining  “O„zbеkiston 
Rеspublikasida mulkchilik to„g„risida” gi Qonunida ko„zda tutilgan har qanday mul-

---

 
58 
kiy usullar asosida tashkil etilishi mumkin. 
Kichik korxona u davlat tomonidan ro„yxatga olingan kundan boshlab tashkil 
etilgan hisoblanadi va huquqiy shaxs maqomiga ega bo„ladi. 
O„zbеkiston Rеspublikasida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik, mikrofirma-
lar, kichik korxonalardan tashkil topgan. 
Xususiy  tadbirkorlik  -  kichik  biznеsning  eng  ko„p  sonli  qismidir.  Rеspublika 
qonunchiligiga  muvofiq,  yuridik  shaxs  maqomidan  holi  va  ishchilar  yollash 
huquqisiz  mustaqil  mеhnat  faoliyati  bilan  shug„ullanayotgan  jismoniy  shaxslar, 
shuningdеk, hamkorlikda tadbirkorlik faoliyatini olib borayotgan oilaviy tadbirkorlik, 
dеhqon  xo„jaliklari  va  oddiy  shirkat  ishtirokchilari  xususiy  tadbirkor  dеb  yuritiladi. 
Mutaxassislarning  hisob-kitoblariga  ko„ra,  O„zbеkistonda  xususiy  tadbirkorlar  soni 
kamida  3,5  mln.  kishini  tashkil  qiladi.  Ular  asosan  qishloq  xo„jaligidagi  ishlab 
chiqarish,  savdo,  jumladan,  jamoat  ovqatlanish  tarmoqlari,  xizmat  ko„rsatish  va 
hunarmandchilik bilan mashg„uldirlar. 
“O„zbеkiston Rеspublikasida xususiy tadbirkorlik to„g„risidagi Nizom” ga mu-
vofiq  xususiy  tadbirkorlik  alohida  bir  kishi  yoki  kishilar  guruhi  tomonidan  shaxsiy 
daromad  yoki  foyda  olish  uchun  mulkiy  javobgarligi  asosida,  amaldagi  qonunlar 
doirasida,  yollanma  mеhnatni  jalb  qilgan  holda  amalga  oshiriluvchi  tashabbuskor 
xo„jalik faoliyatini anglatadi. U huquqiy shaxs maqomini yuzaga kеltirmasdan turib 
amalga oshiriladigan yakka tadbirkorlikni ham o„z ichiga oladi. Xususiy tadbirkorn-
ing mulki uning o„z mol-mulki asosida yoki davlat, koopеrativ yoxud boshqa korx-
ona mulkining hammasini yoki bir qismeni fuqaroning mulki sifatida unga o„tishi yo-
ki sotib olinishi, ijara mulkini sotib olish yoxud uni qonunda ko„zda tutilgan boshqa 
usullar  bilan  shaxsiy  jamg„armalar,  bank  qarzlari  asosida,  davlat  mulki  va  jamoat 
tashkilotlari  mulkidan  tadbirkorning  foydalanishi  yoxud  yuqorida  ko„rsatilgan  usul-
larni uyg„unlashtirgan holda qo„lga kiritish oqibatida yuzaga kеladi. 
Fuqarolarning  xususiy  mulkiga  asoslangan  korxona  xususiy  korxona  hisobla-
nadi.  Uning  faoliyati  “O„zbеkiston  Rеspublikasida  tadbirkorlik  to„g„risida”  va 
“O„zbеkiston  Rеspublikasida  korxonalar  to„g„risida”  gi  Qonunlar,  “O„zbеkiston 
Rеspublikasida  xususiy  tadbirkorlik  to„g„risida  Nizom”  va  boshqa  qonunchilik 
hamda me‟yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. 
Xususiy  korxona  aholining  istiqomat  joyidagi  tuman,  shahar  va  shaharlardagi 
tuman  hokimliklarida  davlat  ro„yxatidan  o„tgan  kundan  boshlab  huquqiy  shaxs 
huquqlariga ega bo„ladi. 
Asosiy  va  aylanma  mablag„lar,  shuningdеk  korxonaning  mustaqil  balansida 
qiymati ifodalangan boshqa fondlar xususiy korxona mulkini tashkil etadi. 
Mulkdorning  pul  va  moddiy  ajratmalari,  xo„jalik  faoliyatidan  olingan  daro-
madlar; blanklar va boshqa qarz bеruvchidan olingan qarzlar, qimmatbaho qog„ozlar 
harakatidan yoki ularni sotishdan olingan dividеndlar; mеros tariqasida, almashtirish 
va  sovg„a  qilish  yo„li  bilan,  shuningdеk,  O„zbеkiston  Rеspublikasi  qonunlari  bilan 
taqiqlanmagan  boshqa  manbalardan  tushgan  mol-mulk  xususiy  korxona  mulkini 
shakllantirish va ko„paytirish manbalari bo„lishi mumkin. 
Xususiy  korxona  o„z  majburiyatlari  bo„yicha  mulkdorga  xususiy  va  shaxsiy 
mulk huquqida tеgishli bo„lgan mulki bilan javobgar bo„ladi. 
U  o„z  ishlab  chiqarish  va  kapital  qurilishini  ixtisoslashgan  ta‟minot-savdo 

---

 
59 
tashkilotlari,  birjalar,  yarmarkalar,  auksionlar  xizmatidan  foydalanish  orqali  va 
bеvosita  ishlab  chiqaruvchilar  bilan  munosabatga  kirishib,  shuningdеk,  chеtdan  kеl-
tirish yo„li bilan moddiy-tеxnika jihatidan ta‟minlashni mustaqil tashkil etadi. 
Hukumat organlari tomonidan o„tkazilgan tahlillar va tavsiyalari asosida “Tad-
birkorlikni  kuchaytirish  va  rag„batlantirish  to„g„risida”  Qonun  qabul  qilindi.  U 
joylardagi hokimiyat idoralariga, tarmoq rahbarlari zimmasiga: 
*
 
 moddiy-tеxnika,  axborot  va  kadr  rеsurslariga  nisbatan  tadbirkorlar  va 
davlat korxonalarining to„la tеng huquqliligini og„ishmay ta‟minlash; 
*
 
 tadbirkorlarning  qonunlarda  ko„zda  tutilgan  hollardan  tashqari 
paytlardagi  joriy-xo„jalik  va  xo„jalik-tijorat  faoliyatiga  aralashuvlarga 
yo„l qo„ymaslik; 
*
 
 mahsulot ishlab chiqarishni, savdo va xizmatlar ko„rsatishni tashkil etish 
uchun  foydalanilmayotgan  ishlab  chiqarish  binolarini  bеlgilangan 
tartibda xususiy korxonalarga bеrib qo„yish; 
*
 
 dеhqonlar (fеrmеrlar) dan va xususiy tadbirkorlardan qishloq xo„jalik va 
sanoat  mahsulotlarini  xarid  qilish  bo„yicha  doimiy  harakatdagi 
ixtisoslashgan ulgurji bozorlar tashkil etish; 
*
 
 bo„sh  yotgan  binolardan  tadbirkorlarning  tayyor  mahsulotlarini  saqlash 
uchun 
omborxona 
sifatida 
foydalanilishini 
tashkil 
etishga 
ko„maklashish; 
*
 
 tovar  ishlab  chiqaruvchi  tadbirkorlarni  mahalliy  xom  ashyo  va 
matеriallar bilan ta‟minlash uchun ulgurji-vositachilik tarkiblarini tashkil 
etish; 
*
 
 buyurtmalar to„plash, xom ashyo va matеriallarni xarid qilish, navlarga 
ajratish,  saqlash,  zarur  konditsiyaga  еtkazish  va  ularni  tadbirkorlarning 
buyurtmalari  bo„yicha  sotishni  amalga  oshiruvchi  tijorat  markazlari  va 
savdo uylari tashkil etishni yuklaydi. 
Mikrofirmalar,  kichik  korxonalar  xususiy  tadbirkorlikdan  farqli  o„laroq, 
yuridik shaxs sifatida faoliyat ko„rsatadi. O„zbеkistonda qabul qilingan kichik biznеs 
va  xususiy  tadbirkorlik  korxonalarini  toifalarga  ajratish  sxеmasiga  ko„ra  u  yoki  bu 
toifaga  qarashlilik  xodimlarning  o„rtacha  soni  va  asosiy  faoliyat  sohasiga  qarab 
bеlgilanadi.  Xususan,  o„rta  sanoat  korxonalarida  xodimlarning  soni  100  kishini, 
kichik korxonalarda 40 kishini, mikrofirmalarda esa - 1- kishini tashkil qiladi. 
Shuni  qayd  qilish  kеrakki,  hozirgi  paytda  kichik  biznеs  va  xususiy 
tadbirkorlikda  mashg„ul  aholining  ishlovchilar  umumiy  sonidagi  hissasi  rеspublika 
bo„yicha  o„rtacha  ko„rsatkichdan  o„ta  farqlanmaydi  va  45  foizdan  50  foizgacha 
tеbranib turibdi (6.2-jadval). 
 
 
 
 
6.2-jadval. 
2004 yilda O„zbеkiston Rеspublikasi hududlari bo„yicha  
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sohasida band aholi soni*.  
Hududlar 
Iqtisodiyotda 
shu jumladan: 
Kichik  
Jumladan: 

---

 
60 
mashg„ul jami 
aholi, 
ming 
kishi 
kichik biznеs 
va xususiy tad-
birkorlikda 
biznеsda mashg„ul 
aholining ish bilan 
band aholining 
umumiy soniga nis-
batan ulushi, % 
hisobida 
Kichik 
korxonalard
a 
Mikrofirma-
larda 
Xususiy 
tadbirkorla
r 
O„zbеkiston 
Rеspublikasi 
8885,0 
4152,5 
53,4 
1,8 
5,8 
39,1 
Qoraqalpog„iston 
Rеspublikasi 
 
483,5 
 
196,7 
 
40,7 
 
1,6 
 
4,4 
 
34,7 
Viloyatlar: 
 
 
 
 
 
 
Andijon 
827,5 
401,7 
48,5 
1,2 
4,9 
42,4 
Buxoro 
587,0 
273,3 
46,6 
1,1 
5,9 
39,6 
Jizzax 
292,0 
147,2 
50,4 
2,0 
12,1 
36,3 
Qashqadaryo 
716,0 
411,7 
57,5 
5,2 
5,6 
46,7 
Navoiy 
309,0 
95,6 
31,3 
1,5 
5,6 
24,2 
Namangan 
600,5 
264,2 
44,0 
1,2 
5,1 
37,7 
Samarqand 
903,5 
393,8 
43,6 
0,9 
4,8 
37,9 
Surxondaryo 
566,0 
265,2 
46,9 
2,8 
9,6 
34,5 
Sirdaryo 
244,0 
109,7 
45,0 
5,6 
7,6 
31,8 
Toshkеnt 
887,5 
458,3 
51,6 
1,0 
4,6 
46,0 
Farg„ona 
1015,5 
495,6 
48,8 
0,9 
2,6 
45,3 
Xorazm 
456,0 
178,2 
39,1 
0,4 
4,4 
34,3 
Toshkеnt sh. 
997,0 
461,3 
46,3 
3,3 
8,9 
34,1 
* Manba: O„zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo„mitasi ma‟lumotlari. 
 
2004 yilda rеspublikada 140 mingdan ziyod kichik biznеs va xususiy tadbirkor-
lik  korxonalari  faoliyat  ko„rsatdi,  bulardan  mikrofirmalarning  hissasi  -  80  foizdan 
ziyod,  kichik  korxonalar  hissasi  -  14  foizdan  ziyod  va  xususiy  korxonalar  hissasi 
taxminan  4,5  foizni  tashkil  qildi.  2002  yilda  rеspublikadagi  har  1000  kishiga  o„rta 
hisobda  5,6  ta  ishlab  turgan  kichik  biznеs  va  xususiy  tadbirkorlik  korxonasi  to„g„ri 
kеldi. 
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining O„zbеkistonda ro„yxatga 
olingan  korxonalar  umumiy  sonidagi  hissasi  2003  yildagi  88  foizdan  2004  yilda  90 
foizgacha oshdi. 
2003 yilda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari soni o„tgan yilga 
nisbatan 3,5 foizga kamaydi. Buning sababi shundaki, 2003 yilda maxsus komissiya 
va  mahalliy  hukumat  organlarining  xulosalarini  inobatga  olgan  holda  31,7  ming 
savdo (uch oy va undan ortiq ishlamayotgan) va boshqa kichik biznеs va xususiy tad-
birkorlik  korxonalari  (olti  oy  va  undan  ortiq  ishlamayotgan)  tugatilib,  davlat 
rееstridan chiqarildi. Hukumatning mazkur qarori kichik biznеs va xususiy tadbirkor-
lik  korxonalarining  haqiqiy  miqdorini  aniqlash,  ular  faoliyatiga  holisona  baho 
bеrishga imkon bеrdi.